تهیه مواد گیاهی
در این تحقیق از ۱۰ ژنوتیپ گلرنگ زراعی ، Saffire، PI-537598، Quiriego-88، PI-250537 ، Leasf ، S-555 ، IL-111 ،S-541 ، Hartman ، و توده محلی داراب ۷ ، حاصل از مطالعات قبلی استفاده شد که در مطالعات مولکولی و مزرعه ای به ترتیب با نماد های P₁ تا P₁₀مشخص شده است.
آزمایشات مزرعه ای و انجام تلاقی ها
۱۰ ژنوتیپ انتخاب شده هر کدام در یک خط جهت انجام تلاقی ها در مزرعه دانشکده کشاورزی شیروان در اوایل اردیبهشت ۹۲ کشت شدند.اخته کردن در گلرنگ موقعی انجام شد که چند گل از غوزه خارج شده بود. برای انجام تلاقی ابتدا برگچه های دور غوزه (براکته ها ) با قیچی حذف شدند تا گلچه هانمایان شوند.گلچه های باز شده را از بیخ با انبرک (پنس مخصوص) کاملاً حذف و بقیه تنک شدند به طوری که۱۵-۱۰ گلچه باقی ماند. سپس با نوک انبرک بر قسمت گردن گلچه فشار وارد کرده و آن را کج نموده تا بشکند و نوک آن را با انبرک کشیده و حذف کرده تا کلاله و خامه نمایان شود.گل های اخته شده و گل های پدری را توسط کیسه های پارچه ای، کاغذی یا آلومینیومی پوشانده شد. روز بعد وقتی که خامه طویلشد، گل های اخته شده توسط گرده گل یا غوزه والد پدری مورد نظر بارور شدند و دوباره با کیسه پوشانده شدند.توجه شود که اخته کردن و انجام تلاقی در هوای گرم انجام نشود که موجب از بین رفتن دانه های گرده و بارور نشدن مادگی خواهد شد.این روش فوق العاده وقت گیر و دشوار است طوریکه یک تکنسین مجرب قادر به اخته کردن ۱۵-۱۰ غوزه در روز خواهد بود.در این روش در هر غوزه تنها ۱۵ گلچه اخته شدند (یزدی صمدی و عبد-میشاهی ،۱۳۷۵و نولز، ۱۹۸۹) .هیبرید های حاصل به همراه والدین در غالب طرح بلوک کامل تصادفی با ۳ تکرار در اردیبهشت ۹۳ درمزرعه آموزشی مجتمع آموزش عالی شیروان جهت داده برداری کشت شدند. صفات مورد نظر عبارتند از تعداد روز تا شروع گلدهی ،تعداد روز تا متوسط گلدهی، تعداد روز تا پایان گلدهی، فاصله تا اولین شاخه فرعی، تعداد شاخه های جانبی، تعداد طبق در بوته ،ارتفاع کل، وزن صد دانه، و عملکرد در واحد بوته می باشند.

بررسی مولکولی ژنوتیپ های گلرنگ
استخراج DNA ژنومی
۱۰ ژنوتیپ برای بررسی مولکولی با نشانگر ISSR مورد استفاده قرار گرفتند.در مرحله ساقه دهی (۱۰-۸ هفتگی ) برگها برای استخراج DNA مورد استفاده قرار گرفتند.برگها بلافاصله در ازت مایع قرار داده شدند.پس از انتقال به آزمایشگاه با ازت مایع پودر و در ۸۰- درجه سانتیگراد نگهداری شدند.
اندازه گیری کمیت و کیفیت DNA
برای اندازه گیری کیفیت و کمیت DNA از دو روش اسپکتروفتومتری و الکتروفورز ژل آگارز استفاده شد.در روش اسپکتروفتومتری جذب نوری محلول نوری رقیق شده DNA (به صورت ۱۵ میکرولیتر محلول استخراجی DNA +785 میکرولیتر TE ) در طول موج ۲۶۰ نانومتر اندازه گیری شد. در این طول موج مقادیر DNA به صورت زیر محاسبه شد.
۱OD= 50 ng/µl DNAدو رشته ای
در روش الکتروفورز ژل آگارز ۴ میکرولیتر از هر یک از نمونه های DNA به همراه یک میکرولیتر بافر بارگیری بر روی ژل آگارز ۵/۱ درصد در بافر TBA (0/5X)به مدت یک ساعت با ولتاژ ۷۵ ولت الکتروفورز شدند.سپس ژل با رنگ گرین ویوور رنگ آمیزی و عکس با بهره گرفتن از دستگاه UV ترانس ایلومیناتور مشاهده شد.
آغازگرهای ISSR
در این تحقیق ۱۰ آغازگر از منابع فانگ و رز (۱۹۹۷) و ناگاوکا و اوگی هارا (۱۹۹۷) انتخاب شد. برای رسم دندروگرام آنالیز بوسیله باندهای حاصل از ۵ پرایمر که تنوع خوبی داشتند انجام شد.مشخصات آغازگر ها در جدول( ۳-۱ )آمده است.
جدول ‏۳–۱:مشخصات آغاز گرهای ISSR مورد استفاده.

 

کد	نام آغازگر	توالی آغازگر	دمایاتصال(سانتیگراد)
۱٫	-	TCC)5RY-3′)۵′-	۶/۵۷
۲٫	UBC810	۵′-(GA)8 T - 3′	۴/۵۰
۳٫	UBC815	۵′ – (CT) ۸ G-3′	۸/۵۲
۴٫	UBC823	۵′ – (TC) ۸C-3′	۸/۵۲

پیوست ۵-۱۰-۳- مقادیر نیترات در دانه ی گیاه ذرت در تیمارهای مختلف
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول ۴-۱- مشخصات عملکرد ذرت ، مقادیر آب آبیاری و زهکشی و نیترات آب شویی شده در تیمار کود صفر ( شاهد ) کیلوگرم در هکتار ۷۰
جدول ۴-۲- مشخصات عملکرد ذرت ، مقادیر آب آبیاری و زهکشی و نیترات آب شویی شده در تیمار کود ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار ۷۱
جدول ۴-۳ مشخصات عملکرد ذرت ، مقادیر آب آبیاری و زهکشی و نیترات آب شویی شده در تیمار کود ۴۰۰ کیلوگرم در هکتار ۷۲
جدول ۴-۴- مقایسه پارامترهای عملکرد ذرت در تیمارهای مختلف ۷۳
جدول ۴-۵- تحلیل آماری مقدار نیتروژن کل در اندام های گیاه ذرت ۷۸
جدول ۴-۶- تغییرات رطوبت حجمی قبل از آبیاری در تیمارهای زهکشی ۸۰
جدول۴-۷- مقایسه ی آماری مقدار نیترات آبشویی شده ( mg/l) از عمق ۳۰ سانتی متری در تیمارهای مختلف زهکشی ۸۲
جدول ۴-۸ مقایسه ی آماری مقدار نیترات آبشویی شده ( mg/l) از عمق ۶۰ سانتی متری در تیمارهای مختلف زهکشی ۸۲
جدول ۴-۹- مقایسه ی آماری مقدار نیترات آبشویی شده ( mg/l) از عمق ۹۰ سانتی متری در تیمارهای مختلف زهکشی ۸۳
جدول ۴-۱۰- مقایسه ی آماری مقدار نیترات آبشویی شده ( mg/l) از عمق ۱۴۰ سانتی متری در تیمارهای مختلف زهکشی ۸۳
جدول ۴-۱۱- مقایسه ی آماری مقدار نیترات آبشویی شده از کل اعماق در تیمارهای مختلف زهکشی ۸۹
فهرست اشکال و نمودارها
عنوان صفحه
شکل ۱الف انواع سیستم های زهکشی زیر زمینی ۱۱
شکل ۱-۱- چرخه ی نیتروژن ۲۴
شکل۳-۱- تیمارهای زهکشی و کود د ۵۶
شکل ۳-۲- چگونگی استقرار لایسیمترها ۵۷
شکل ۳-۳ الف مقطع A-B زهکشی آزاد ۵۸
شکل ۳-۳ب مقطع C-D زهکشی آزاد
شکل ۳-۳ ج مقطع A-B زهکشی کنترل شده در عمق ۹۰ سانتی متر
شکل ۳-۴- الگوی کاشت ۶۳
شکل ۳-۵- الگوی کاشت ۶۳
نمودار ۴-۱- مقایسه ارتفاع گیاه در تیمارهای مختلف کود و زهکشی ۷۴
نمودار ۴-۲- مقایسه وزن خشک گیاه در تیمارهای مختلف کود و زهکشی ۷۵
نمودار ۴-۳- مقایسه وزن خشک بلال در تیمارهای مختلف کود و زهکشی ۷۶
نمودار ۴-۴- مقایسه وزن هزار دانه در تیمارهای کود و زهکشی ۷۷
نمودار ۴-۵- مقایسه وزن خشک دانه در تیمارهای مختلف کود و زهکشی ۷۷
نمودار ۴-۶- تغییرات رطوبت حجمی قبل از آبیاری در تیمارهای زهکشی ۷۹
نمودار ۴-۷- مقادیر آبشویی نیترات در عمق ۳۰ سانتی متری از سطح خاک در تیمارهای کودی مختلف ۸۴
نمودار ۴-۸- مقادیر آبشویی نیترات در عمق ۶۰ سانتی متری از سطح خاک در تیمارهای کودی مختلف ۸۵
نمودار ۴-۹- مقادیر آبشویی نیترات در عمق ۹۰ سانتی متری از سطح خاک در تیمارهای کودی مختلف ۸۷
نمودار ۴-۱۰- مقادیر آبشویی نیترات در عمق ۱۴۰ سانتی متری از سطح خاک در تیمارهای کودی مختلف ۸۸
فصل اول
۱-۱ مقدمه
آلودگی آب های زیر زمینی به وسیله ی نیترات به واسطه عملیات کوددهی یکی از موضوعات فراگیر محیط زیست و نگرانی های مهم جهانی است. تحقیقات زیادی در مورد اثر گذاری فاکتورهای اقلیم، خاک، توپوگرافی، کاربری زمین و نیتروژن روی خطر آبشویی نیترات انجام شده است.
مقدار آب و مواد وارد شده به آب های زیر زمینی به راندمان آبیاری، مصرف آب توسط گیاه و مقادیر کود، تجزیه مواد آلی افزودنی به خاک و جذب توسط گیاهان بستگی دارد. تلاش های زیادی برای مطالعه میزان تغذیه و اندازه گیری های لازم جهت کاهش نفوذ مواد محلول از مناطق کشاورزی به سوی سفره های زیرزمینی انجام شده است [۱۵] ، اما داده های کمی از انتقال نیتروژن تحت مقادیر مختلف کاربرد کودهای شیمیایی به آب های زیر زمینی در دسترس است.

استفاده از کودها، سموم و مواد اصلاح کننده آب و برای خاک (گچ) ممکن است تأثیر بسزایی بر کیفیت زهاب داشته باشد. مقادیر و زمان استفاده از این پارامتر ها در مراحل مختلف رشد گیاهان، زمان آبیاری، زهکشی و اقدامات حفاظتی خاک بر کیفیت زهاب مؤثر هستند. علاوه بر این، خصوصیات خود کودها هم بر آلودگی زهاب ها نقش اساسی دارند. اکثر کودهای نیتروژن به شدت حل شدنی و تحرک پذیرند. به طوری که نیترات به راحتی از طریق آب شویی وارد زهاب می شود. بخشی از کودهای نیتروژن که از آمونیوم یا آمونیاک خشک^[۱] ساخته شده ابتدا جذب کمپلکس خاک می شوند، اما یون های آمونیوم به راحتی اکسیده شده و به نیترات تبدیل می شوند. این مسئله در مورد اوره نیز صادق است که سرانجام اکسیده شده و به نیترات تبدیل می شود.
در مناطق خشک، مدیریت آبیاری و زهکشی از عوامل اساسی مؤثر بر جریانات سطحی و جریان آب در درون خاک است. از آن جا که جابجایی املاح عموماً از طریق جریانات آب خاک صورت می پذیرد، مدیریت آبیاری و زهکشی تا حدود زیادی بر روی شسته شدن کود و سم و حرکت آن ها به زیر منطقه ریشه و ورود آن ها به لوله های زهکش مؤثر می باشد. زمان آبیاری هم چنین بر خیز موئینه ای در منطقه ریشه تأثیر می گذارد. خیزش موئینه ای سبب تجمع نمک در منطقه ریشه می شود. اما در عین حال نیاز به آبیاری را کم می کند. مقدار و عمق یک آبیاری نیز به اندازه زمان آبیاری اهمیت دارد. آب اضافی ( شامل باران نفوذ یافته) به لایه های زیرین خاک نفوذ می کند و همراه خود نمک ها را به پایین می برد.
آب و مواد معدنی که برای رشد گیاه و میزان محصول حیاتی اند، از طریق پروفیل سطحی خاک جریان پیدا می کنند. به علاوه به خاطر وجود منابع آب های زیر زمینی، جریان محلول های شیمیایی درون خاک نگرانی های زیادی را ایجاد کرده است [۳۴]. نگرانی ها به خاطر آلودگی آب های زیر زمینی به خصوص از طریق آفت کش ها و آب شویی نیترات در زمین های کشاورزی به شدت در سال های اخیر افزایش یافته است [۳۳]. پرسش اصلی ما این است که نیتروژن از دست رفته به کجا می رود و به کدام شکل می رود؟ کدام قسمت محیط زیست نیتروژن را دریافت می کند و چه آسیبی می بیند؟
نیتروژن ممکن است به صورت آمونیوم یا نیترات از اراضی قابل کشت خارج شود. از دست رفتن آمونیوم از خاک با تصعید آمونیاک اتفاق می افتد. هم چنین آمونیاک ممکن است در طول عمر گیاهان از دست رود .
اگرچه به کار بردن کودهای شیمیایی به طور چشم گیری محصولات کشاورزی را افزایش می دهد ولی فعالیت های کشاورزی با آلودگی جدی منابع آب زیر زمینی در مناطق کشاورزی همراه بوده است.
فعالیت های کشاورزی با افزایش غلظت نیترات در زهکشی سطحی و زیر سطحی مرتبط بوده و در اکثر موارد غلظت نیترات از محدودیت های تعیین شده ( معیارهای ) آب شرب فراتر می رود. هوبارد و شریدان ( ۱۹۸۹) گزارش دادند که در بسیاری از مناطق کشاورزی، سطح نیترات در آب های شرب به طور قابل توجهی از مقدار ماکزیمم تعیین شده توسط آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) ( 10 میلی گرم نیترات در لیتر ) بیشتر است. آب شرب که به وسیله نیترات آلوده می شود ممکن است برای نوزادان کشنده باشد، نیترات رسیدن اکسیژن به مغز را محدود می کند و باعث بروز بیماری سندرم آبی کودکان(Blue Baby ) می گردد. هم چنین می تواند به سرطان دستگاه گوارش نیز مرتبط باشد [۵۰]. به علاوه آبشویی نیتروژن از مناطق کشاورزی می تواند به شدت برای کشاورزان هزینه بر باشد اما راه های موثر و ساده برای تخمین مقادیر آبشویی بسیار کمیاب و محدود هستند [ ۵۳]. پیش بینی حرکت مواد محلول در خاک از پیش بینی وضعیت آب خاک پر چالش تر است [۲۴]. علاوه بر این طبیعت ناهمگن خاک اندازه گیری آبشویی نیتروژن تلف شده را مشکل می سازد [۱۱].
انتخاب فناوری مناسب و طراحی درست زهکشی، اثر قابل توجهی بر کیفیت زهاب دارد. در گذشته سیستم های زهکشی به منظور جمع آوری نفوذ عمقی از اراضی فاریاب و جریانات جانبی طراحی می شدند . در مناطق با آب زیرزمینی شور، عمق و فاصله زهکش ها نیز با هدف به حداقل رساندن خیز موئینگی از سفره آب زیر زمینی به منطقه ریشه تعیین می شد. اما امروزه، اثر متقابل مدیریت آبیاری و سهم آب زیر زمینی که توسط گیاه مصرف می شود و طراحی آبیاری و مدیریت فعال سیستم های زهکشی باید مورد مطالعه قرار گیرد. پژوهش های انجام شده در زمینه مدیریت سیستم های زهکشی در مناطق خشک و نیمه خشک اندک است ( آیرز^[۲]۱۹۹۶ ). موضوع زهکشی کنترل شده اولین بار در مناطق مرطوب مطرح شد. زهکشی کنترل شده به منظور کاهش حجم زهاب ها استفاده میشود.این روش جذب آب توسط ریشه را افزایش می دهد. در هنگام بهره برداری از زهکشی کنترل شده نگه داشتن سطح ایستایی در عمق نسبتاً ثابت اهمیت دارد. در مناطقی که سطح ایستایی کم عمق توسط زهکش کنترل می شود. میزان زهاب و نمک خارج شده کاهش می یابد. زهکش کنترل شده هم چنین از خارج شدن عناصر غذایی و دیگر آلاینده های موجود در زهاب جلوگیری می کند ( اسکلگز ^[۳]۱۹۹۹ ، زاکر و برون ^[۴] ۱۹۹۸). بالا نگه داشتن سطح ایستایی، غلظت نیترات در آب زهکشی را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد. این کاهش ناشی از کاهش حجم زهاب خروجی و افزایش دنیتریفیکاسیون است [ ۴].
بنابراین برای اندازه گیری مقادیر آبشویی نیترات در زمین های کشاورزی و مدیریت آن جهت کاهش آلودگی آب های زیر زمینی، مطالعه کافی در زمینه شیمی – زراعت^[۵] به خصوص در محدوده توسعه ریشه گیاهان ضروری می باشد. زهکشی کنترل شده می تواند تلفات نیترات را در جریان زیر سطحی کاهش دهد اما تأثیر آن ممکن است با کاربرد مقادیر متفاوت نیتروژن و شرایط مختلف آب و هوایی متفاوت باشد. تحقیقات زیادی برای بررسی تأثیر مدیریت کشاورزی ( کود نیتروژن، سیستم کشت و … ) بر تلفات نیتروژن در زهکشی زیر زمینی انجام شده است [۴۷]. در کشور سوئد تحقیقات بر روی نحوه کشت و مدیریت خاک برای کاهش تلفات نیتروژن آبشویی شده در شرایط زهکشی زیر زمینی متمرکز شده است [ ۲۰]. پدیده تکنیکی مدیریت سطح ایستایی ( زهکشی کنترل شده ) در کشورهایی مثل ایالات متحده آمریکا، استرالیا، کانادا، سوئد به کار برده شده است. در این تکنیک از کنترل قسمت خروجی زهکشی زیر زمینی برای تغییر عمق زه آب خروجی استفاده می گردد که با کاهش تلفات نیتروژن باعث بهبود در برداشت محصول و حفاظت محیط زیست می شود. دنیس^[۶] و همکاران ( ۲۰۰۲) نشان دادند زهکشی کنترل شده می تواند مقدار تلفات نیترات را در محیط زیست با افزایش دنیتریفیکاسیون و افزایش فعالیت های غیر هوازی در خاک و هم چنین کاهش جریان های زیر سطحی در عمق خاک، کاهش دهد. به طور کلی زهکشی کنترل شده می تواند حجم جریان زهکشی را ۲۵ تا ۴۴ درصد در مقایسه با زهکشی آزاد کاهش بدهد.
کاهش مقدار تلفات نیترات در زهکشی کنترل شده بر اساس فاکتورهای نوع خاک، اقلیم (شرایط بارندگی ) سیستم کشت و دیگر فعالیت های کشاورزی متغیر بوده و بین ۱۳ تا ۹۵ درصد است [ ۳۲]. عمق سطح ایستایی، فاصله زهکش ها، زمان و دوره اجرای زهکشی کنترل شده تأثیر زیادی بر تلفات نیترات در زهکشی و تولید محصول دارد [ ۲۵]. زهکشی کنترل شده یعنی کنترل آب در بخش های اصلی، نیمه اصلی و فرعی در زهکشی زیر زمینی که با تغییر زهکشی خروجی انجام می گیرد [ ۴۹]. با زهکشی کنترل شده سطح آب ایستایی باید بالاتر از عمق خروجی زهکش قرار بگیرد. بعد از برداشت محصول برای محدود کردن جریان خروجی و کاهش تلفات نیترات به کانال های زهکش و جریان های زیر سطحی در خارج از فصل کشت عمق آب خروجی به وسیله ی یک سازه کنترل، بالاتر قرار می گیرد ولی در اوایل بهار و در فصل پاییز که جریان زهکشی می تواند آزادانه جریان پیدا کند ( البته قبل از عملیات مزرعه مانند کاشت یا برداشت) عمق آب خروجی پایین آورده شده و دوباره بعد از کاشت و برای ذخیره آب برای گیاه و استفاده گیاه در نیمه تابستان بالا نگه داشته می شود.
۱-۲- هدف
هدف از این تحقیق بررسی تأثیر زهکشی کنترل شده در اعماق ۹۰ و ۱۲۰ سانتی متر و زهکشی آزاد بر عملکرد محصول ذرت، آبشویی نیترات و حجم زهکشی شده با اعمال تیمار کود در سه مقدار صفر ( شاهد)، ۲۰۰ و ۴۰۰ کیلوگرم در هکتار و مقایسه آن ها در تیمارهای زهکشی مختلف بود.
۱-۳- تعاریف و کلیات

درجه اعتبار آزمون

آماره آزمون KMO

 

۰۰۰/۰

۷۴۲/۰

 

 

از میان تعداد ۴ متغیر، می‌توان یکی از آن‌ها را انتخاب کرد که ۰۵۹/۵۸ درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند.
متغیر مذکور عبارت است از:
سوال ۱۶ : گذراندن دوره های آموزشی روش های پرداخت در بیع بین الملل تا چه اندازه موجب استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین الملل می گردد؟
به عبارت دیگر در عوض استفاده از ۴ سوال، میتوان یک سوال را از پاسخگویان پرسید و این متغیر را اندازه گیری کرد.
پرسش‌های سنجش عوامل موثر بر تمایل واردکنندگان به استفاده از روش پرداخت اعتباراسنادی در بیع بین المللی کالا
پرسشنامه تحقیق از سوالات متعددی استفاده کرد تا عوامل موثر بر تمایل واردکنندگان به استفاده از روش پرداخت اعتباراسنادی در بیع بین المللی کالا را اندازه‌گیری کند. اکنون می‌توان با توجه به پاسخ هایی که به کل پرسش‌های عوامل موثر بر تمایل واردکنندگان به استفاده از روش پرداخت اعتباراسنادی در بیع بین المللی کالا داده شده، از روشی آماری استفاده کرد که نشان می‌دهد آیا می‌توان تعداد سوالات را کاهش داد. این روش با بهره گرفتن از مقدار اعتبار آزمون، امکان‌پذیری کاهش متغیرها را نشان می‌دهد و علاوه بر آن مشخص می‌سازد که متغیرهای انتخاب شده، چند درصد از واریانس کل را تبیین می کنند و شامل کدام یک از متغیرها می‌شوند.
با توجه به جدول ۴-۳۳ مشاهده می شود که اعتبار آزمون KMO از ۰۵/۰ کمتر است و لذا امکان کاهش تعداد متغیرها وجود دارد.
جدول ۴-۳۳ مقدار آماره آزمون KMO جهت امکانپذیری کاهش متغیرها

 

درجه اعتبار آزمون

آماره آزمون KMO

 

۰۰۰/۰

۷۳۱/۰

 

 

از میان تعداد ۱۶ متغیر، می‌توان ۴ تای آن‌ها را انتخاب کرد که ۸۳۳/۶۱ درصد از واریانس کل را تبیین می‌کنند.
چهار متغیر مذکور عبارتند از:
سوال ۱: کاهش ریسک دریافت کالای مغایر با شرایط قرار داد تا چه اندازه موجب استفاده از روش اعتباراسنادی در پرداخت های بین ا لمللی می گردد؟
سوال ۷: حمایت قوانین بین الملل در صورت بروز مشکل میان خریدار و فروشنده تا چه اندازه موجب استفاده از این روش در پرداخت های بین المللی می گردد ؟
سوال ۱۱: هزینه های خرید در روش اعتبار اسنادی به جهت وجود بانکها به عنوان واسطه تا چه اندازه نسبت به سایر روش های پرداخت کاهش می یابد؟
و سوال ۱۶: گذراندن دوره های آموزشی روش های پرداخت در بیع بین الملل تا چه اندازه موجب استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین الملل می گردد؟
به عبارت دیگر در عوض استفاده از ۱۶ سوال، میتوان ۴ سوال را از پاسخگویان پرسید و این متغیر را اندازه گیری کرد.
برای سنجش فرضیه های فوق از تعداد سؤال های زیادی استفاده شد که محقق، برای تسهیل کار پژوهشگران آتی، فرضیه هایی را آزمون کرد که از سؤال های بیشتری برای سنجش آن ها استفاده شده بود. اما در مورد سایر فرضیات از یک یا دو سؤال استفاده گردید که به دلیل عدم ضرورت، از آن صرف نظر شده است.

۴-۳-۲)آزمون FRIEDMAN
به منظور بررسی تفاوت میان تحقق فرضیات تحقیق، بین آنها آزمون friedman انجام شد که با توجه به جدول ۴-۳۴ مشاهده می شود که اعتبار این آزمون برابر ۰٫۰۰۰ و کمتر از ۰٫۰۵ بوده، بنابراین بین میزان تاثیر هر کدام از مولفه های مطرح شده در فرضیات بر تمایل به استفاده از اعتبارات اسنادی تفاوت معنی دار وجود دارد.
جدول ۴-۳۴ مقدار اعتبار آزمون فریدمن

 

Test Statistics^a

 

N

۱۵۰

 

۱۶۸۴۲

۹۳۴۷

۱۱۵۱۲

۳۷۷۹۳

۱۰۰۰۰

نداشتن برگه معاینه فنی وسیله نقلیه

۸

 

۷۱۵۹۳

۶۵۴۲۰

۶۱۸۵۰

۵۸۵۹۰

۵۷۵۰۰

استفاده از تلفن همراه حین رانندگی

۹

 

 

۳-۱۲-۱- شاخص های متغیر وابسته
همانطور که پیشتر نیز گفته شد، متغیر وابسته در این مطالعه، میزان تخلفات رانندگی افراد است. برای بررسی میزان تخلفات رانندگی، از آمار تخلفات ثبت شده مرکز راهنمایی و رانندگی اصفهان استفاده شده است. جدول زیر نشان دهنده تعداد تخلفات عمده رانندگی در سال های اخیر در شهر اصفهان می باشد.

مقایسه ها نشان می دهد که نوع تخلفات عمده، در هر چند سال یکسان بوده است هر چند در برخی موارد، رتبه بندی آنها تغییر کرده است. همچنین اطلاعات نشان می دهد که در چند سال مورد بررسی، تخلف عدم استفاده از کمربند ایمنی، بیشترین نوع تخلف ثبت شده را به خود اختصاص داده است که بیانگر عدم درونی شدن فرهنگ استفاده از کمربند ایمنی در بین رانندگان در طی این سال ها می باشد. همچنین در چند سال مورد مطالعه، تخلف مربوط به توقف های غیرمجاز، مطلقا ممنوع و پارک ممنوع می باشند، جزء چند تخلف اول ثبت شده اند. این امر بیانگر مشکل محدودیت ظرفیت پارکینگ در برابر حجم بالای وسایل نقلیه در معابر شهری می باشد.
۳-۱۲-۲- میزان تخلفات رانندگی
در این تحقیق، میزان تخلفات رانندگی افراد براساس تعداد و مبلغ جرایم آنها در طول یک سال گذشته، به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شده است. در این مطالعه، میزان تخلفات افراد بنا بر اظهارات ثبت شده در پرسشنامه ها محاسبه گردید. به این ترتیب که مبلغ هر یک از تخلفات در تعداد تکرار آنها برای هر فرد محاسبه گردید. به دو علت مبلغ ثبت شده در برگه تخلفات در این مطالعه قابل استفاده نمی باشد:
الف) برخی از جرایم ثبت شده در برگه تخلفات هر خودرو، مربوط به تخلفات برون شهری بود، در حالیکه در این مطالعه هدف تخلفات درون شهری افراد بوده است.
ب) به دلیل عدم پرداخت به موقع جرایم، برخی از تخلفات ۲ برابر شده بودند که باعث افزایش مبلغ کل جرایم در برگه ثبتی گردیده بود و در واقع نوعی خطا در این مطالعه محسوب می شد.
بنابراین برای سنجش میزان تخلفات رانندگی افراد در جامعه مورد مطالعه، از بین ۲۰ تخلف ۱۲ شاخص که بیش از ۸۰ درصد کل تخلفات ثبت، تخلف عمده، بنابر اطلاعات سال ۱۳۸۸ شده را شامل می شدند، به عنوان مولفه های سنجش متغیر وابسته انتخاب گردیده اند. پس از پرکردن و جمع آوری پرسش نامه ها، محاسبه مبلغ جرایم توسط محقق، با درنظر گرفتن دفعات تکرار هر یک از تخلفات صورت گرفته خواهند گرفت.
۳-۱۳- روش های تجزیه و تحلیل داده ها
در این مطالعه، پس از جمع آوری اطلاعات مورد نظر توسط پرسش نامه طراحی شده، از نرم افزار SPSS جهت تجزیه و تحلیل داده ها استفاده خواهد شد. در ابتدا، با کدگذاری پرسشنامه ها داده های خام وارد نرم افزار آماری می شوند. در مرحله بعد، از گویه های مورد سنجش، متغیرها و سپس شاخص های مورد نظر استخراج می گردد. سپس با بهره گرفتن از ضرایب همبستگی متناسب با سطح سنجش متغیرها بررسی روابط بین متغیرهای مورد نظر انجام می شوند. در این مطالعه به دلیل کمّی بودن متغیر وابسته و رتبه ای بودن متغیرهای مستقل بدست آمده از طیف لیکرت، ضریب همبستگی رتبه ای اسپیرمن در سطح اطمینان ۹۵% استفاده می گردد.(کلانتری؛ ۱۳۸۵) البته لازم به ذکر است که برای سنجش روابط متغیرهای مستقل اسمی بنا بر تعداد حالات می بایست استفاده شود. اگر متغیر مستقل اسمی باشد، برای یافتن T یا F متغیرها، از آزمون های رابطه بین متغیرها از آزمون کایاسکوئر استفاده می شود، در صورت معناداری روابط بین آنها، و برای متغیرهای T جهت بدست آورن میزان همبستگی برای متغیرهای اسمی دو از حالت آزمون استفاده می شود. لازم به ذکر است در این تحقیق، کلیه متغیرهای F اسمی چندگانه از آزمون اسمی به صورت متغیرهای تصنعی(ساختگی) درآمده و به صورت ۰ و ۱ وارد نرم افزار می شوند. بنابراین برای سنجش روابط اینگونه متغیرها نیز از ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده می شود. سپس با بهره گرفتن از تحلیل رگرسیون و تحلیل مسیر مدل نهایی ساخته می شود. در فصل چهارم، توضیح کامل هر یک از این مراحل داده خواهد شد.
فصل چهارّم
یافته های تحقیق
۴-۱- مقدمه
در این فصل به تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده از جامعه مورد بررسی می پردازیم. در تحقیق حاضر جامعه مورد مطالعه، آن دسته از رانندگان درون شهری می باشند که در بازه زمانی مشخص، جهت دریافت برگه تخلفات خودرو خود، به واحد اجراییات مراکز پلیس+۱۰ شهر اصفهان مراجعه نموده اند. پرسشنامه های تهیه شده، در ۲۶ مرکز پلیس+۱۰ شهر اصفهان، توزیع و سپس جمع آوری گردید.
این فصل به دو بخش کلی تقسیم می گردد. بخش اول براساس آمار توصیفی و بخش دوم بر مبنای آمار استنباطی تنظیم گردیده است. در ابتدا با بهره گرفتن از آمار توصیفی به تشریح سیمای جامعه مورد بررسی پرداخته می شود. این بخش خود شامل چند زیر مجموعه به شرح زیر می باشد:
- توصیف سیمای جامعه مورد بررسی براساس متغیرهای زمینه ای؛
- توصیف سیمای جامعه مورد بررسی براساس شاخصه ای اخلاق ترافیک شهروندی(متغیر مستقل)؛ و
- توصیف سیمای جامعه مورد بررسی براساس میزان تخلفات رانندگان(متغیر وابسته).
در بخش دوم، با بهره گرفتن از آمار استنباطی، به بررسی روابط بین متغیرها پرداخته می شود. این بخش خود نیز از دو زیر مجموعه تشکیل شده است:
- آزمون فرضیات از طریق بررسی ضریب همبستگی مناسب براساس نوع متغیر، بین هریک از متغیرهای مستقل و وابسته در سطح معناداری ۹۵ درصد و تایید و یا رد فرضیات؛
- بررسی همبستگی چندگانه بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته از طریق تحلیل رگرسیون؛ و
برای سنجش هر یک از متغیرهای مستقل در پرسشنامه، گویه هایی طراحی گردید. برای توصیف هر یک از این متغیرها و همچنین پیدا کردن رابطه معنادار بین آنها، پس از وارد کردن داده های خام در نرم افزار spss با جمع کردن گویه های هر متغیر، متغیر اصلی ساخته می شود.(رفیع پور؛۱۳۸۳) این متغیر در سطح سنجش فاصله ای قرار دارد و برای بخش آمار استنباطی و یافتن رابطه معنادار بین متغیرها، از آن استفاده می گردد.
در بخش آمار توصیفی، برای توصیف هر یک از مولفه های مورد نظر، نیاز به رتبه ای کردن مولفه ها است. برای این منظور از ستون مجموع گویه ها استفاده می شود. به این ترتیب که بیشترین و کمترین نمره مولفه ساخته شده در نظر گرفته می شود. تفاضل این دو مقدار، دامنه تغییرات را نشان می دهد. به منظور توصیف، دامنه به ۳ یا ۵ قسمت مساوی (طبق دسته بندی طیف لیکرت) در این مطالعه در رده های بالا، متوسط و پایین تقسیم می شود. پس از تعریف این دسته بندی ها در نرم افزار، توصیف جامعه نمونه در مورد مولفه ساخته شده براساس فراوانی نسبی این طبقات انجام می شود.(کلانتری؛ ۱۳۹۰) نمره ارزیابی روش دیگری برای توصیف جامعه مورد مطالعه می باشد. تقسیم نمره هر مولفه بر حاصل ضرب تعداد گویه های هر مولفه بر تعداد نمونه، نمره ارزیابی را نشان می دهد. عدد بدست آمده در این مطالعه بین ۱ تا ۵ می باشد که جایگاه بیشترین پاسخ را در طیف ۵ قسمتی لیکرت در مورد هر مولفه نشان می دهد.
۴-۲- آمار توصیفی
۴-۲-۱- توصیف سیمای جامعه مورد مطالعه بر مبنای متغیرهای زمینه ای
۴-۲-۲-۱- جنس

این مواد مصوّب سال 1357 بوده، به طوریکه قانون مجازات اسلامی و اصلاحات آن مصوّب سال 1370 می باشد.

 

این مادّه تنها اشاره به تقصیر نموده و هیچ اشاره ای به مسئولیت نشده است و از این جهت منافاتی با مادّه 363 ق.م. اسلامی نخواهد داشت چراکه این مادّه نیز متناسب با میزان تقصیر و نقش هر دو وسلیة مباشر و سبب تکلیف طرفین را مشخص نموده است، و فقط در حالتی که نقش سبب بیشتر از مباشر باشد به عبارت وسیلة نقلیه متوقف اقوی از مباشر باشد مسئولیت خواهد داشت.

 

4 - قاعده لاضرر:

 

4-1 مفهوم قاعدة لاضرر :

 

یکی از مشهورترین قواعد فقهی که در بیشتر ابواب فقه مانند عبادات، معاملات و غیره به آن استناد میشود قاعده لاضرر است. مستند بسیاری از مسائل فقهی همین قاعده می باشد. اهمیّت قاعده مذکور به حدّی است که بسیاری از فقها از گذشته دور و نزدیک در تالیفات وتقریرات خود رسالة مفصّلی را به آن اختصاص داده اند.(نائین، 1373ه.ق)

 

لازم به ذکر است که بر نفی ضرر و ضرار در منابع دو شکل وجود دارد:

 

لاضرر و لا ضرار

 

لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام

 

آنچه در اغلب منابع فقهی وارد شده است شکل اول یعنی « لاضرر ولاضرار» است در بعضی از منابع فقهی در همین مادّه به ضمیمه « فی الاسلام» نقل شده است و در بعضی از احادیث هم به اضافه کلمه « علی المومن» وارد شده است ولی به طور قطع می توان گفت که قاعده « لاضرر ولا ضرار» از نظر منابع فقه اسلامی تثبیت شده است.(جعفری، 1389، ص86و91)

 

البته بر نفی ضرار علاوه بر مستندات شرعیه، دلایل عقلی محکم نیز وجود دارد و در واقع باید گفت که مدلول این قاعده جزو مستقلات عقلیه است و مهمترین دلیل بر حجیّت آن مدرک چهارم فقه، یعنی عقل است. علاوه بر عقل که به موازات ادلّه و مدارک دیگر بر حاکمیّت و اعتبار قاعدة لاضرر گواهی می دهد. به شرح مندرج در قرآن مجید و مضمون روایاتی که در این باب وارد شده است قاعده لاضرر به روایت ومناسبات بین مردم حاکم است.(هرندی، ص23)

 

علاوه بر موارد ذکر شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به نفی ضرر از منافع عمومی و دیگران تاکید شده است.

 

اصل 40 قانون اساسی: « هیچ کس نمی تواند اعمال حق خویش را وسیلة (اضرار) به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد»

 

اصل 43 قانون اساسی: « برای تامین استقلال اقتصادی و ریشه کن کردن فقر و محرومیّت و برآوردن نیازهای انسان در جبران رشد و با حفظ آزادی او، اقتصاد جمهوری اسلامی وبراساس ضوابط زیر استوار است:….. 5- منع (اضرار) به غیر و انحصار و احتکار و ربا و دیگر معاملات باطل و حرام.»

 

4-2 دلالت قاعده لاضرر بر ضمان:

 

نظر اکثر فقهای امامیّه این است که قاعده لاضرر توان اثبات ضمان را ندارد و نمی تواند به عنوان یکی از موجبات ضمان مورد استناد قرار گیرد و بیان شده است که قاعده لاضرر مختص نفی احکام ضرری است و رسالت آن این است که حکم را بردارد، نه اینکه مثبت حکم ضمان باشد یعنی قاعده لاضرر رافع حکم است و دارای نقش بازدارنده است نه سازنده. هرجا که نیاز به ضمان باشد باید به اسباب ضمان از قبیل: اتلاف، تسبیب و سایر موجبات ضمان ردّی آورد. قاعده لاضرر که صرفاً حکم ضرری را نفی می کند به عنوان اسباب ضمان قابل استناد نیست.(انصاری، ص119)

 

علاوه بر آن کسانی که در قاعده لاضرر (لا) را لای نهی می دانند اعتقاد دارند که قاعده صرفاً دلالت بر حرمت دارد نه ضمان بنابر این از آن ضمان قابل استنباط نیست.(جمشیدی،ص77)

 

اما برخی از فقها برخلاف نظر مشهور معتقدند که قاعده لاضرر دلالت بر ضمان دارد و می توان از آن حکم بر ضمان و مسئولیت مدنی را استنباط نمود، برخی از فقها اظهار داشته اند اگر مفهوم قاعده نهی الهی باشد حکم بر ضمان به استناد آن بعید نیست، زیرا در این صورت، نهی دلالت بر حرمت ایراد ضرر خواهد داشت و مقتضی این نهی، تحریم ابقا وضع ایجاد شده نیز می باشد و بقای این وضعیت نیز ضرر است و لازمه آن وجوب رفع این ضرر است. و تنها کسی که باید آنرا رفع کند کسی است که ضرر از وی ناشی نشده است، والا صرف حکم تکلیفی به حرمت اضرار مشکلی را حل نخواهد کرد.(مراغی، ص318)

 

برخی دیگر قاعده لاضرر را که خبر « من اضر بطریق المسلمین شیئاً فهو ضامن» متصرف به اتلاف و تسبیب می دانند را با وجود اطلاق خبر منتفی دانسته واذعان داشته اند که این خبر صراحت در ضمان فاعل فعل زیانبار دارد بنابر این حکم به ضمان به استناد قاعده لاضرر بعید نیست همچنان که پیامبر (ص) در حدیث سمره حکم به رفع ضرر، یعنی قطع درخت داده است که رفع منبع ضرر یکی از طرق جبران خسارت است.(مراغی، ص32)

 

4-3 کابرد قاعده لاضرر در تصادفات رانندگی:

 

همانگونه که شرح داده شد به نظر برخی فقها قاعده لاضرر موجب ضمان بوده یعنی در تصادفات رانندگی افراد بالمباشره ویا بالتسبیب موجبات ورود ضرر به دیگری را فراهم می نمایند، در واقع دارای تقصیر مدنی و در نتیجه مسئولیت مدنی خواهند بود به عنوان مثال اگر تعمیرکاری اقدام به تعمیر سیستم ترمز وسیله نقلیه ای نماید واز لوله ترمز فاقد استاندارد لازم استفاده نماید و یا بسته به نوع خودرو از لوازم خودروی دیگری که مناسب خودرو در دست تعمیر نباشد استفاده نماید پس از تحویل به مشتری به علّت خرابی ناشی از عیب ونقص حادث موجب تصادف در حین رانندگی شود به عنوان سبب اقوی از مباشر ضامن خواهد بود و با توجّه به قاعده لاضرر مسئول جبران خسارت وارده خواهد بود و یا در معابر عمومی در محلهایی که در مسیر فرعی از یک مسیر اصلی منشعب می گردد یا اصطلاحاً در مسیر دو راهی گاهاً در قسمت لچکی راه (محل دوراه شدن) به جای استفاده از بشکه های ایمنی و ضربه کاه از بشکه های غیراستاندارد و حتّی پر از بتن استفاده می شود که در صورت بروز تصادف رانندگی نگهدارنده راه طبق قاعده لاضرر به علّت خسارتی که به دلیل اهمال کاری و عدم استفاده از تجهیزات مناسب به زیاندیده وارد می شود مسئول جبران خسارت وارده می باشد. لذا به نظر می رسد قاعده لاضرر نیز مثل سایر قواعد فقهی در اجرای عدالت اجتماعی نقش فعال داشته و حافظ منافع اشخاص واجتماع میباشد.

 

5- قاعده غرور:

 

5-1 مفهوم قاعده غرور:

 

به موجب اين قاعده هر گاه از شخصی عملی صادر گردد که باعث گول خوردن شخص دیگری شود و ضرر و زیانی متوجّه او گردد، شخص نخست به موجب این قاعده ضامن است و باید از عهدة خسارت وارده برآید. شخص اوّل را «غار» و شخص دوّم را «مغرور» و این قاعده را «غرور» گویند. به بیان دیگر هر کس ديگري را به امري مغرور کند و از اين راه زياني به او برساند ضامن براي خسارت است (المغرور يرجع الي من غره) البته در تحقق غرور لازم است که زيان ديده جاهل به واقع باشد و بين کار مغرور کننده و اين پندار نادرست رابطه عليت وجود داشته باشد. پس اگر کسي به قصد فريفتن ديگري به کاري دست زند که واقع آن را وارونه جلوه دهد و حقيقت را بپوشاند، ولي ثابت شود که منشا جهل او امور ديگري است و اقدام فريب کارانه اثري در اين راه نداشته نمي توان اين شخص را ضامن شمرد.(کاتوزیان، 1369، ص88)برعکس درجايي که کسي حقیقت را مي داند ولي قصد فريفتن ديگري را ندارد هرگاه اعمالي از او سر بزند که باعث غرور ديگران و اضرار به آنان شود ضامن است. زيرا رابطه عرفي بين کار او و گول خوردن زيان ديده وجود دارد و در نظر عرف مي توان آن را مغرور کننده شمرد ولي در مورد شخصي که خود نيز حقيقت را نمي داند مانند اينکه به گمان داشتن حق مالکيت یا وکالت از طرف مالک،‌ مالي را در اختيار مغرور مي گذارد و او نيز آن را تلف مي کند، ‌اختلاف شده است که آيا بايد چنين کسي را نيز به عنوان مغرور کننده ضامن انگاشت يا در عرف او را فريبکار نمي دانند. نظر برخي بر اين است که غرور در اين مورد نيز تحقق مي بايد. زيرا آنچه اهميت دارد و به نظر مسلم مي رسد اين است که فعل اين شخص ديگري را مغرور کرده است تا مالی را تلف کند و نادانی او این رابطه عليت را به هم نمي زند. بر مبناي اين نظر در ضمان غرور تقصير شرط نيست و همين امر مي رساند که تقصير در همه انواع تسبيب از ارکان مسئولیّت نيست، بلکه آنچه اهيمت دارد وجود رابطه عرفي ميان کار مسبّب و ورود زيان به ديگري است و گاه تقصير او براي تحقق اين رابطه ضرورت دارد. همين که غرور تحقق يافت،‌کسي که باعث فريب ديگري شده است ضامن خساراتي مي شود که در نتيجه اين غرور به بار آمده است.

 

مثلاً اگر کسی کالایی را بخرد با این زمینه که آن کالا متعلّق به فروشنده است و بعد معلوم شود که فروشنده مالک آن نبوده «معامله فضولی» حقوقدانان می گویند چنین معامله ای غیرنافذ است.

 

حال اگر خریدار هزینه هایی را برای نگهداری آن کالا متحمّل شود و مالک اصلی آن چنین معامله ای را تنفیذ ننماید و تبعاً کالا به مالک اولی برگردانده می شود و معامله باطل خواهد بود. در این جا مخارجی را که خریدار با تصور ان که کالا در ملک او وارد شده متحمل گشته است را می تواند از فروشنده مطالبه نماید.(شیخ انصاری، ص484)

 

و این امر به جهت آن است که فروشنده او را مغرور کرده و طبق قاعده شخص مغرور می تواند به غار مراجعه بکند ( المغرور یرجع الی من غره) {گول خورده در آن چه گول خورده است به گول زننده مراجعه می کند.}

 

5-2 کاربرد قاعده غرور در تصادفات رانندگی:

 

در مسئله ی خسارت ناشی از نقص فنی هم می توان نظیر این مسئله را تبیین کرد. بدین معنا که سازنده وسیله نقلیه با توجه به این عرف ایجاب می کرده آن را بدون نقص فنی تحویل دهد ولی آن را به صورت ناقص تحویل داده ولو آن که تعمدی هم در ایجاد نقص نداشته باشد باید مسئول شناخته شود و در واقع استفاده کننده مغرور شده و برابر قاعده غرور حق مراجعه به سازنده (غار) را دارد.

 

این نکته قابل تامل است که در مسئله ی غرور علم و آگاهی شخصی که دیگری را مغرور می کند شرط مسئولیت وی نیست. بدین معنا که چه شخص عالم و آگاه باشد که عمل او ایجاد ضرر برای دیگری می کند و چه عالم نباشد بنابر نظر اکثر حقوقدانان می بایست جبران ضرر را بنماید.

 

توضیحاً اضافه می نماید که حاکمیت قاعده غرور به صورت قطعی جایی است که «غار» عالم به نتیجة مترتب به عمل خود باشد. یعنی بداند طرف مقابل از فعل او گول می خورد و متحمل خسارت می گردد. در این مورد مسلم است که قاعده غرور حاکم و موجب ضمان است و اختلافی هم در بین نیست.(هرندی، 1391، ص37)

 

بعنوان مثال می توان به نقص در سامانه ترمز تریلی کشنده هوو ساخت کشور چین و یا خودروهای سواری پژو 405 برخی از محصولات دهة 1380 که به علّت نقص در سامانه سوخت دچار حریق می شدند که فروش چنین محصولاتی در واقع مصداق بارز قاعدة غرور بوده و شرکت های سازنده بایستی به افراد مغرور شده به لحاظ حقوقی پاسخگو باشند.

 

مبحث دوم:

 

ارکان مسئولیّت مدني در تصادفات رانندگي:

 

در بحث از مسئولیّت مدني ناشی از تصادفات رانندگي وسايل نقليه موتوري زميني، شناخت ارکان مسئولیّت مدني اجتناب ناپذير است و هرگونه بحثي در اين زمينه بدون شناخت ارکان مسئولیّت مدني ناقص خواهد بود و آنچه مسلم است مسئولیّت مدني اصولاً ناشي از بي مبالاتي اشخاص است، ولي گاهي به منظور جبران ضرر نامشروع يا خطري که براي ديگران ايجاد شده نيز بوجود مي آيد. ليکن براي تحقق مسئولیّت، در همه حال وجود سه عنصر: 1- وجود ضرر 2- ارتکاب فعل زيانبار 3- رابطه‌ی سببیّت بين فعل شخص و ضرري که وارد شده است، ضرورت دارد.(کاتوزیان، 1383، ص37)

 

بنابراين در اين مبحث در مورد ارکان مسوليت مدني به تقصيل سخن خواهيم گفت.

 

گفتار اوّل- وجود ضرر:

 

وجود ضرر سنگ بناي مسئولیّت مدني را تشکيل مي دهد زيرا هدف اصلي مسئولیّت مدني جبران ضرر و رفع خسارت زيانديده است نه مجازات مرتکب تقصير.(بادینی، 1383، ص103) دعوي مسئولیّت مدني نمي تواند وسيلة سودجويي و کسب نفع قرار گيرد و تا زماني که ضرر محقق نشود، موضوعي براي جبران وجود نخواهد داشت. در نتيجه مسئولیّت مدني بدون وجود ضرر، سالبة به انتفای موضوع است. بنابراین اوّلین رکن دعوای مسئولیّت مدنی اثبات ورود ضرر مي باشد که به عهده خواهان يعني متضرر است. همين امر امتیاز اين نهاد حقوقي بر مسئولیّت اخلاقي است.( کاتوزیان، ص88) علاوه بر آن در قوانين مختلف، مصاديقي از آن تحت عناوين گوناگون مثل: ضرر و زيان ناشي از جرم (ماده 9 ق.ا.د.ک) خسارت ناشي از تاخير در تاديه (ماده 522 ق.آ.د.م) خسارت دادرسي (ماده 519 ق.آ.د.م) خسارت ناشي از عدم انجام تعهد (مواد 226 به بعد ق.م)، ‌نيز مواد 1 و 2 قانون مسئولیّت مدني آمده است که دلالت بر ضرورت آن دارد.(قائم مقامی، 1387)

 

بنابراين دراينکه وجود “ضرر يا خسارت” يکي از ارکان و عناصر اساسي مسئولیّت مدني است ترديدي وجود ندارد و در کل بدون وجود ضرر و احراز آن نمي‌توان در پي احراز ساير ارکان مسئولیّت برآمد. لذا در اين گفتار بررسي مفهوم ضرر، ‌اقسام آن و نيز شرايط ضرر قابل جبران از اهميت بسزايي برخوردار است که در ادامه به اين مهم مي پردازيم.

 

1– مفهوم ضرر:

 

مفهوم عرضي ضرر يا خسارت را همه مي دانيم؛ هر جا که نقصي در اموال ايجاد شود يا منفعت مسلمي از دست رود يا به سلامت و حيثيت شخص لطمه اي وارد آيد مي‌گويند ضرري به بار آمده است.(کاتوزیان، ص38)

 

اما در مورد مفهوم ضرر چه در لعت و چه در اصطلاح فقهي و حقوقي، معني مختلفي ارائه شده است. بنابراين براي شناخت دقيق آن ابتدا معاني مختلفي لغوي و اصطلاحي آن بيان شد، سپس با توجه به نظرات فقهي و حقوقي، ‌مفهومي که با بحث، هماهنگي بيشتري دارد ارائه مي شود.

 

1-1 مفهوم ضرر در لغت:

 

در لغت عرب، ضرر، اسم است از ماده ضرّ به فتح و ضم (ض)، و در معاني مختلفي،‌ از جمله ضد نفع، خلاف نفع، سود حال، نقصاني که در چيزي وارد مي شود، بيماري، رنج، گزند، کمبود و ضيق به کار رفته است. در لغت فارسي علاوه بر معاني فوق، به معناي زيان، خسارت، تنگي، غرامت، آسيب و لطمه نيز به کار رفته است.

 

در قرآن مجيد ضرر به فتح و ضم (ض) هر دو آمده است،‌ ولي ضرّ به فتح (ض) پيوسته مقابل نفع آمده، مثل:

 

قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلاَ نَفْعًا وَاللّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (مائده:76)

 

یَدْعُو لَمَن ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِن نَّفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلَى وَلَبِئْسَ الْعَشِيرُ (حج:13)