«بزه‌دیدگان کسانی هستند که به طور فردی یا گروهی متحمل خسارت شده‌اند. این خسارات به ویژه در زمینه‌های مربوط به آسیب به تمامیت جسمانی و روانی، رنج روحی، خسارت مادی و وارد شدن لطمۀ بزرگی به حقوق انسانی افراد است و این خسارت ناشی از فعل یا ترک فعلی است که قوانین یک دولت را نقض می‌کند» (بند الف مادۀ یک اعلامیۀ اصول بنیادین عدالت برای بزه‌دیدگان و قربانیان سوءاستفاده از قدرت، مصوب ۱۹۸۵).

۱-۷-۲-۵- تروریسم
از واژۀ تروریسم در فرهنگ‌ها و دایره‌المعارف‌های مختلف، تعاریف کم و بیش مختلفی ارائه شده است. قبل از پرداختن به تعریف اصطلاح تروریسم، از نظر واژه‌شناسی به تبیین آن پرداخته می‌شود. از لحاظ واژه‌شناسی، تروریسم از ریشۀ لاتین فعل (terrere) و فرانسوی (Terreur) و شبیه به (Trein) یونانی گرفته شده است و به معنی ترساندن است. در زبان عربی، “واژۀ تروریسم از «ارهاب» به معنی ترس و ترساندن گرفته شده که مصدر آن «رهب» است. در مفهوم عامیانه، استفاده از واژۀ تروریسم، «ترور شخصیت» مد نظر بوده، یعنی اهانت، تهمت، نه با خشونت بلکه با سرکوب روح و جان” (سلامتی، ۱۳۸۷: ۲۰). این واژه در فراز و فرود تاریخ بشری جلوه‌های گوناگونی داشته است، گاهی دربارۀ افعال دولت‌ها، گاهی برای توصیف اقدامات انقلابی و یا برای توجیه مبارزات ضد استعمارگری و غیره، به کار گرفته شده است.
در خصوص تعریف تروریسم و عناصر آن تعاریف و نظریات مختلفی ارائه شده است، به طوری که اَلکس اشمید و یانگمن جی. آلبرت، در سال ۱۹۸۸ در طرحی تحقیقاتی به سفارش ارتش آمریکا، ۱۰۹ تعریف با ۲۲ جزء تعریف متفاوت را برای تروریسم برشمردند (Schmid& Jongman, 1995: 50)، این امر گویای تشتت نظرات در تعریف واحد از تروریسم است. به طور کلی در تعریف تروریسم در بین کشورها، دو گرایش عمده در نظرات رسمی و غیررسمی وجود دارد:"گرایش غالب که در کشورهای اروپایی عضو سازمان ملل متداول است، این است که سعی دارند هرگونه فعالیت دارای خصیصۀ خشونت آمیز علیه نظام‌های سیاسی حاکم را فارغ از انگیزۀ مسببان آن محکوم ‌سازند و آن‌ها را در زمرۀ اقدامات و جرایم تروریستی قلمداد کنند. اما گرایش دیگر سعی بر این دارد که انگیزه‌ها و اقداماتی که در راستای اعمالی مانند تبعیض نژادی یا نهضت‌های استقلال‌طلبانه انجام می‌شود، از مصادیق تروریسم نداند. این گرایش، بیشتر از جانب کشورهای جنوب و کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی سرچشمه می‌گیرد"(بزرگمهری، ۱۳۸۷: ۱۹). در زمینۀ شناسایی مفهوم تروریسم می‌توان به چند تعریف از این اصطلاح اشاره نمود. در تعریف تروریسم آمده است:
«به‌کارگیری اقدامات خشونت بار شدید و غیر قانونی، بر ضد جان و یا مال عموم شهروندان غیر نظامی یا بخشی از آنان و یا تهدید به آن، به منظور ایجاد هراس عمومی» (هاشمی، ۱۳۹۰: ۴۵).
حقوق‌دانان نیز در تعریف تروریسم نظریات و تعاریف مختلفی را ارائه داده‌اند. از جمله محمد علی اردبیلی، تروریسم را «قصد ایجاد رعب و وحشت برای رسیدن به مقاصد خاص» تعریف کرده است (اردبیلی، ۱۳۸۱: ۱۲۱). در خصوص تعریف تروریسم در اسناد بین‌المللی نیز، می‌توان به تأثیرگذارترین سازمان بین‌المللی، یعنی سازمان ملل متحد اشاره نمود که طی تلاش‌های صورت گرفته در این سازمان، چندین کنوانسیون به تروریسم اختصاص داده شده است. از میان اسناد این سازمان، دو کنوانسیون به صورت اختصاصی به تروریسم پرداخته‌اند. این دو کنوانسیون عبارت انداز: کنوانسیون مبارزه با بمب گذاری تروریستی و کنوانسیون بین‌المللی سرکوب حمایت مالی از تروریسم. بنابراین عناصر مشترک اغلب تعاریف تروریسم عبارت اند از: استفاده از خشونت، ارعاب یا تهدید به خشونت علیه یک شخص و یا گروه، به منظور دستیابی به اهداف سیاسی، ایدئولوژیک، اجتماعی و مذهبی یا اعمال فشار و یا ارعاب گروه دیگری از مردم و یا فرد دیگری به انجام اقدامات مد نظر آن‌ها.
با مطالعۀ اعمال و رفتارهای تروریستی و نیز ابزار مورد استفاده و آثار و میزان رعب و وحشت جرایم مذکور، می‌توان تروریسم را به انواع گروه‌ها طبقه بندی کرد. لازم به ذکر است که تروریسم عنوان کلی است که رفتارهای مجرمانۀ بسیاری را پوشش می‌دهد؛ لذا تقسیم بندی‌های متفاوتی از تروریسم ذکر آمده‌اند. به دلیل تنوع و گوناگونی اقسام تروریسم، قریب به ۱۰ مورد از معیارهای طبقه بندی تروریسم وجود دارد، از جمله: تقسیم بندی بر اساس مرتکبان، بر اساس قربانیان، علت، محیط، ابزارها، گرایشات سیاسی، انگیزه، هدف و مطالبات. مهم‌ترین گونه‌های تروریسم که جامعۀ امروزی را متأثر می‌کنند، عبارت اند از: تروریسم دولتی، تروریسم مذهبی، تروریسم اقتصادی، بیوتروریسم، تروریسم هسته‌ای و تروریسم سایبری که این نوع خاص از تروریسم در سال‌های اخیر به یک شیوۀ معمول ارتکاب اعمال تروریستی تبدیل شده است.
۱-۷-۲-۵-۱- عناصر ساختاری تروریسم
بیشتر عملیات‌های تروریستی از یک سری ویژگی و نتایج مشترکی تبعیت می‌کنند. در ذیل به پنج نمونه از عناصر ساختاری تروریسم که در هر اقدام تروریستی به وفور مشاهده می‌گردد، پرداخته می‌شود.
۱-۷-۲-۵-۱-۱- استفاده و یا تهدید به استفاده از خشونت، به صورت غیرقانونى و نامأنوس
مشخصۀ بارز هر اقدام تروریستی، استفاده از هرگونه اعمال خشونت‌آمیزی است که بتوان به واسطۀ آن‌ها دولت یا گروه‌ها را به انجام مقاصد خود متقاعد کنند. در زمینۀ ریشه‌یابی خشونت می‌توان گفت که این واژه ریشه در کلمۀ «Violence» به معنی تخلف دارد (The Culture of Violence Jaron, 1994: 24). با این حال مفهوم خشونت، دارای معانی مبهمی است و اکثر اندیشمندان بر روی مصداق‌ها در تعریف و حوزۀ شمول آن تأکید می‌کنند. بنابراین اعمال خشونت‌آمیز می‌تواند شامل استفادۀ ناعادلانه و غیرمنطقی از قدرت یا زور که به طور معمول همراه با خشم، شدت بسیار با قصد صدمه زدن به افراد یا اشیاء باشد. بنابراین در جرایم تروریستی، اعمال خشونت روشی برای رسیدن به هدف است. در بزه‌های تروریستی از روش‌های گوناگونی برای اعمال خشونت استفاده می‌شود، اقداماتی نظیر: گروگان‌گیری، بمب‌گذاری، تهدید، تخریب مجازی اطلاعاتی و رایانه‌ای و برخی اعمال مشابه دیگر.
۱-۷-۲-۵-۱-۲- انتخاب طیف وسیعی از بزه‌دیدگان بی دفاع
تروریست‌ها برای بزرگ جلوه‌دادن اعمال خود و استفاده رسانه‌ای، بیشتر آماج‌هایی را که از حساسیت بالا برخوردار هستند یا از تأسیسات حیاتی، مکان‌های عمومی و پرجمعیت برای انجام عملیات تروریستی استفاده می‌کنند. مکان‌های عمومی و شلوغ به دلیل حضور بیشتر شهروندان و افراد عادی، به خصوص زنان و کودکان، بیشترین بزه‌دیدگان تروریستی را به خود اختصاص می‌دهند. بنابراین کشته یا زخمی شدن کودکان یا زنان، بیشترین تأثیر را در عمیق و خشن نشان دادن اقدامات تروریستی نشان می‌دهد به همین دلیل بزه‌های تروریستی به دردناک‌ترین جرایم در تاریخ بشر قلمداد می‌شوند (هاشمی، ۱۳۹۰: ۴۲).
۱-۷-۲-۵-۱-۳- ایجاد رعب و وحشت
همان طور که در اغلب تعاریف مربوط به تروریسم اشاره گردید، ترس، رکن اصلی جرایم تروریستی محسوب می‌شود و همین خصیصه باعث بزرگ جلوه نمودن این اقدامات در سطح دولت‌ها و جامعه شده است. در بسیاری از جرم‌انگاری‌های صورت گرفته، تهدید به عملیات‌های تروریستی نیز در شمول جرایم تروریستی قرار می‌گیرد و این گویای تأثیر روانی بزه‌های تروریستی، به دلیل خصیصۀ خشونت آمیز بودن آن‌ها است (سلامتی، ۱۳۸۷: ۲۵). در برخی نظام‌های حقوقی، اقدامات خشونت آمیز تروریستی، حتی زمانی که به مرحلۀ اجرایی بزه نرسیده باشد، اما منجر به هراس و بهم ریختن نظم عمومی مردم شده باشد، قابل مجازات خواهد بود. در این زمینه می‌توان به مادۀ ۱-۴۲۱ قانون جزایی فرانسه اشاره نمود که حتی تهدید به استفاده از خشونت نیز در شمول بزه تروریسم قرار می‌گیرد.
۱-۷-۲-۵-۱-۴- سازمان‌یافتگی عملیات‌های تروریستی
اشخاص و گروه‌های تروریستی به صورت هدفمند و گروهی به فعالیت‌های تروریستی اقدام می‌کنند. بزهکاران تروریستی، مکان‌ها یا اهدافی را مورد تهاجم قرار می‌دهند که بتوانند از این طریق به اشاعۀ بیشتر عمل خود در جامعه یا فراتر از آن، یعنی در سطح بین‌الملل اقدام نمایند (هاشمی، ۱۳۹۰: ۴۳). بنابراین اقدامات تروریستی، جنایت‌های عمدی هستند که غایت آن‌ها فقط تخریب یا صدمه رساندن محض نیست؛ بلکه عاملان با برنامه ریزی قبلی و حساب شده در بلند مدت، دست به اقدامات خرابکارانه‌ای می‌زنند تا معمولاً به اهداف سیاسی و ایدئولوژیک خود دست یابند.
۱-۷-۲-۵-۱-۵- استفاده از ابزارها و شیوه‌های مدرن
در طول تاریخ اقدامات و فعالیت‌های اشخاص و گروه‌های تروریستی، با پیشرفت جامعه دچار تحول شده و با سخت‌تر شدن و پیشرفته شدن آماج جرم، روش‌های ارتکاب جرایم تروریستی نیز مدرنیزه شده است. تروریسم شیمیایی، هسته‌ای و سایبری نمونه‌ای از رویکرد جدید گروه‌های تروریستی در استفاده از فناوری‌های نوین بشری است. امروزه تروریست‌ها از رسانه‌های ارتباط جمعی برای موجه نمودن خشونت و عقاید خود و همچنین تحت پوشش دادن وقایع تروریستی در سطح بین‌الملل تلاش می‌نمایند. در طی وقوع حادثۀ تروریستی حتی در محدودترین جوامع بشری، تروریست‌ها از طریق اینترنت و شبکه‌های اجتماعی قادر هستند که در عرض کوتاه‌ترین زمان به انتشار و تبلیغات عقاید و فعالیت‌های خود اقدام نمایند (جلالی فراهانی، ۱۳۸۵: ۹۴).
۱-۷-۲-۶- تروریسم سایبری
با پیشرفت جوامع در زمینۀ فناوری اطلاعات، ابزارهای ارتکاب جرم توسط بزهکاران در زمینۀ تروریسم تحول یافته است. در یک نگاه کلی، تروریسم سایبری، حاصل تلاقی تروریسم و فضای مجازی یا سایبر است. ریشه‌های مفهوم تروریسم سایبری را می‌توان در دهۀ ۱۹۹۰ میلادی جستجو کرد؛ یعنی زمانی که استفاده از اینترنت رشد فزاینده‌ای یافت و مباحثی نو ظهور تحت عنوان جامعۀ اطلاعاتی را به وجود آورد. اوایل ۱۹۹۰ بود که آکادمی ملّی علوم آمریکا گزارش خود را در مورد امنیت سیستم‌های رایانه‌ای این گونه آغاز کرد:
«ما در معرض خطر هستیم و آمریکا روز به روز به رایانه وابسته می‌شود… این امکان برای تروریست‌ها وجود دارد که با یک صفحه کلید خسارت بیشتری در مقایسه با بمب اتمی به بار آورند» (Gabriel, 2004: 2).
بری کالین، یکی از متخصصان حوزۀ سایبر، تروریسم سایبری را این گونه تعریف نموده است:
«سوءاستفادۀ عمدی از سیستم، شبکه یا دستگاه‌های اطلاعاتیِ رایانه‌ای برای تحقق هدفی که مؤید یا تسهیل کنندۀ مبارزه یا اقدام تروریستی است» (بقایی هامانه و باقر پور اردکانی، ۱۳۸۴: ۳۵).
بالاخره در تعریف این پدیده می‌توان گفت: تخریب شدید داده‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای و مخابراتی به وسیلۀ افعالی چون حملات سایبری یا تهدید به حمله، توسط اشخاص غیردولتی، برای ارعاب و یا اجبار دولت‌ها یا جوامع در دستیابی به اهداف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی یا اجتماعی. در تروریسم سایبری به جای اعمال خشونت مستقیم علیه اشخاص و یا اموال فیزیکی، عملیات مرتکب باعث تخریب داده‌های دیجیتال می‌شود (Denning, 2007: 2).
۱-۷-۲-۶-۱- تقسیم بندی بزه‌دیدگان تروریسم سایبری
با روشن شدن قلمرو مفهوم بزه‌دیده، می‌توان بزه‌دیدگان تروریسم سایبری را به دو دستۀ کلی اشخاص حقیقی و اشخاص حقوقی دسته بندی نمود. بنابراین در ذیل به تقسیم بندی بزه‌دیدگان تروریسم سایبری و به تشریح آنان در بزه مورد بحث می‌پردازیم.
۱-۷-۲-۶-۱-۱- بزه‌دیدگان حقیقی تروریسم سایبری
این دسته از بزه‌دیدگان، شامل افرادی می‌شود که کاربران فضای مجازی محسوب می‌شوند؛ و یا این که اشخاصی هستند که به تازگی وارد فضای سایبر شده‌اند. به عبارت دیگر بر اساس تئوری‌های فعالیت‌های روزمره یا سبک زندگی اشخاص، افرادی که به طور روزمره در اینترنت به سر می‌برند، بیشتر از سایرین در معرض بزه‌دیدگی قرار دارند (زررخ، ۱۳۹۰: ۱۴۷). نفوذگران یا هکرهای تروریستی از شاخص‌ترین بزهکاران حوزۀ فضای سایبر هستند که با بهره گرفتن از دانش و مهارت خاص خود، از نفوذپذیری و نقاط آسیب پذیر رایانه‌های افراد و شبکه‌ها در سطح وسیع سوءاستفاده کرده و با به‌کارگیری بدافزارهای رایانه‌ای، از قبیل تروجان‌ها، ویروس‌ها و کرم‌های رایانه‌ای، به تخریب سخت افزار و نرم افزارهای رایانه‌ای و یا اختلال در نرم افزارهای امنیتی اشخاص، در سطح گسترده اقدام می‌کنند.
قربانیان تروریسم سایبری، همانند دیگر انواع تروریسم از گستردگی و تنوع زیادی برخوردارند. به منظور درک بیشتر وضعیت قربانیان تروریسم سایبری، می‌توان به نمونه‌ای از حملات سایبری در کشور آمریکا اشاره نمود که در سال ۲۰۰۳ با حمله علیه تأسیسات انتقال برق و نیروگاه‌های برخی از ایالات، برق مناطق بسیاری از آمریکا قطع شد و سبب مختل شدن پایگاه نیروی هوایی «ادواردز» و مرکز آزمایشات بمب افکن‌های (B-1 و B-2) گردید (Colarik, 2006: 135). با دقت و بررسی دربارۀ رخدادهایی از این قبیل، می‌توان به بحران بزه‌دیدگی ناشی از حملات تروریستی سایبری پی برد. کرم استاکس نت، نمونۀ بارز تأثیر حملات تروریستی سایبری بر کاربران خانگی است؛ به طوری که با گذشت چند ماه از شناسایی این بدافزار در تأسیسات کشورمان، خطر این جاسوس افزار به رایانه‌های خانگی رسید. به همین دلیل مسئولان اعلام کردند که این کرم جاسوسی نه تنها تهدیدی برای سیستم‌های صنعتی کشور محسوب می‌شود، بلکه تهدیدی برای بیش از یک سوم جمعیت کشور که کاربران اینترنت را تشکیل می‌دهند نیز هست؛ چرا که این کرم رایانه‌ای نقاط ضعفی را در رایانه‌های آلوده ایجاد کرده که امکان دسترسی به اطلاعات رایانه کاربران را از راه دور فراهم می‌سازد و کاربران خانگی و هم شرکت‌های دولتی و خصوصی نیز در معرض تهدید این بدافزار قرار دارند.
بنابراین با پشت سر گذاشتن تجربۀ مواجهه با بدافزار استاکس نت، می‌توان به درگیر بودن بزه‌دیدگان حقیقی در حملات سایبری و جایگاه آن‌ها در میان بزه‌دیدگان حملات تروریستی سایبری پی برد. با نگاهی به قوانین کشورهای مختلف و کنوانسیون‌های بین‌المللی در مورد محافظت از سیستم‌ها و دستگاه‌های رایانه‌ای و مخابراتی، اغلب رفتارهای جرم‌انگاری شده حول دو محور اختلال یا تخریب تأسیسات مذکور است. بدین منظور هر گونه اختلال یا تخریب به وسیلۀ دستکاری نفوذگران و کرکرها در داده‌ها که منجر به تخریب یا اختلال سخت افزار یا نرم افزاری تأسیسات رایانه‌ای و مخابراتی اشخاص شود، بزه‌دیدگی اشخاص حقیقی را نیز در پی خواهد داشت. بنابراین خسارت‌های تحمیل شده فقط اختصاص به منابع رایانه‌ای ندارد؛ بلکه ممکن است به دنبال وقوع حادثه، در شخص قربانی اثرات جسمی یا روانی بروز نماید. در خصوص بزه‌دیدگان تروریسم سایبری، ذکر این نکته ضروری است که اختلال، تخریب یا تلفات ناشی از حملات تروریستی سایبری یا تهدید به این حملات باید در سطح کلان وقوع یابد تا تحت عنوان بزه‌دیدگان آن محسوب شوند (جلالی فراهانی، ۱۳۸۵ الف: ۹۵). در میان انواع بزه‌دیدگان تروریسم سایبری، به نظر می‌رسد که کاربران خانگی و کارکنان تأسیسات زیرساختی مبتنی بر فناوری اطلاعات، بیشترین آسیب پذیری را در مقابل حملات سایبری از یک طرف، به دلیل عدم آشنایی کافی با اصول امنیت شبکه و رایانه، بی تجربه بودن آن‌ها و فقدان دسترسی به امکاناتی از قبیل اینترنت؛ برای بروز رسانی وضعیت ایمنی رایانه‌های شخصی متحمل می‌شوند و از طرف دیگر، به دلیل توقف امور اجرایی و تخریب زیرساخت‌های کشور، شهروندان بیشترین خسارت را در جنبه‌های مختلف اقتصادی، امنیتی، بهداشتی، مخابراتی و انرژی تجربه می‌کنند.
علاوه بر کاربران خانگی و کارکنان، دسته‌ای دیگر از بزه‌دیدگان حقیقی، افرادی هستند که با بهره گرفتن از تلفن‌های همراه به فعالیت‌های روزمرۀ خود می‌پردازند. گوشی‌های تلفن همراه نوینی چون آی پد^[۱۷] و به طور غالب گوشی‌هایی که دارای سیستم عامل آندروید^[۱۸] هستند، امروزه در میان مردم از محبوبیت ویژه‌ایی برخوردار هستند و قابلیت این را دارند که مانند یک رایانۀ شخصی به کاربران خدمات ارائه دهند. این افزایش محبوبیت منجر به جذب بزهکاران سایبری و به خصوص تروریست‌های سایبری به فناوری‌های مذکور شده است، به طوری که در سال ۲۰۱۲ تعداد بدافزارهای کشف شده‌ای که به منظور حمله به گوشی‌های تلفن همراه برنامه نویسی شده‌اند، نسبت به سال ۲۰۱۰، چهار برابر افزایش داشته است. بدافزارهای مذکور قادر هستند که با دور زدن حالت مبتنی بر امضاء در نرم افزارهای پویشگر، خود را به نرم افزارهای معتبر الصاق کرده و بین گوشی‌های تلفن همراه منتشر شوند.
at:1/6/1391) retrieved http://www.ircert.com,). بر اساس تحقیقات صورت گرفته، مهم‌ترین تهدیدات سایبری علیه گوشی‌های همراه در سه ماه اول سال ۲۰۱۲ عبارت اند از: تروجان‌های پیامک، نرم افزارهای جاسوسی، ابزارهای نفوذ و برنامه‌های کاربردی آلوده هستند. این دسته از بدافزارها به عملیات‌هایی از قبیل: سرقت و ارسال شمارۀ سریال بین‌المللی گوشی،^[۱۹] شمارۀ تلفن، نوع سیستم عامل و هک کردن، اقدام به دسترسی غیرمجاز به اطلاعات در حال تبادل، درخواست اتصال به اینترنت به منظور ارتکاب حملات انکار سرویس به سرورهای شبکه، دسترسی به نرم افزارهایی که برای ارتباط بانکی اختصاص داده شده‌اند و اعمالی از این قبیل اقدام می‌کنند(http://www.ircert.com, retrieved at:1/6/1391) .
نفوذگران و کرکرها در بسیاری از مواقع از گوشی‌های تلفن همراه به عنوان ابزاری برای دستیابی به شبکه‌های مخابراتی و آلوده کردن آن‌ها اقدام می‌کنند و به سادگی می‌توان با روش‌های مذکور به انواع شبکه‌ها و رایانه‌ای حساس دسترسی پیدا کرد. بدافزارهای مذکور در اغلب موارد از طریق استفاده و دریافت موسیقی یا متن از شبکه‌های اجتماعی از قبیل تویتر^[۲۰]، مای اسپیس^[۲۱] و فیس‌بوک وارد گوشی‌های همراه شده و موجب کشیده شدن نفوذگران تروریستی به دستگاه‌های مربوطه می‌شوند.
۱-۷-۲-۶-۱-۲- بزه‌دیدگان حقوقی تروریسم سایبری
عمده‌ترین و گسترده‌ترین بزه‌دیدگان تروریسم سایبری، زیرساخت‌های حیاتی و اطلاعاتی مهم کشور هستند. منظور از شبکه‌های حیاتی^[۲۲] شبکه‌هایی هستند که در صورت اخلال به مدت هرچند کوتاه یا عملکرد نادرست، زندگی روزمرۀ مردم و یا عملکرد عادی دستگاه‌های اجرایی کشور و مأموریت آن‌ها را مخدوش می‌کند. جذاب‌ترین هدف برای حملات تروریستی سایبری و تروریسم سنتی، اقدام به تخریب یا اختلال در تأسیسات و داده‌های رایانه‌ای و مخابراتی سازمان‌هایی است که قسمت بزرگی از امور اجرایی کشور و فعالیت‌های شهروندان به آن‌ها وابسته است. انتخاب چنین اهدافی نیز، به دلیل جلب توجه عموم جامعه و به خصوص جامعۀ جهانی به اقدامات و خواسته‌های آنان است.
بر اساس آیین نامۀ اجرایی بند ۱۱ مادۀ ۱۲۱ قانون برنامۀ پنج سالۀ چهارم توسعه کشور، مراکز و تأسیساتی که ممکن است هدف بالقوه‌ای برای دشمنان تلقی گردند، به سه دسته تقسیم می‌شوند که عبارت اند از: ۱. مراکز حیاتی: مراکزی که دارای گسترۀ فعالیت ملّی هستند و وجود و استمرار فعالیت آن‌ها برای کشور حیاتی است و آسیب یا تصرف آن‌ها به وسیلۀ دشمن باعث اختلال کلی در ادارۀ امور کشور می‌گردد. ۲. مراکز حساس یعنی، مراکزی که دارای گسترۀ فعالیت منطقه‌ای هستند و وجود و استمرار فعالیت آن‌ها برای مناطقی از کشور ضروری است و آسیب یا تصرف آن‌ها به وسیلۀ دشمن باعث بروز اختلال در بخش‌های گسترده‌ای از کشور می‌گردد. ۳. مراکز مهم: یعنی، مراکزی که دارای گسترۀ فعالیت محلی هستند و وجود و استمرار فعالت آن‌ها برای بخشی از کشور دارای اهمیت است و آسیب یا تصرف آن‌ها به وسیله دشمن باعث بروز اختلال در بخشی از کشور می‌گردد.
۱-۸-۲-۶-۲- طبقه بندی تروریسم سایبری و افعال مرتبط با آن
بر اساس مطالعات پریچارد^[۲۳] و مک دونالد^[۲۴] در زمینۀ تروریسم سایبری، در خصوص طبقه بندی تروریسم سایبری و افعال مرتبط با آن، تروریسم سایبری را به هفت گروه تقسیم کرده‌اند که در ذیل به بیان مختصر آن‌ها پرداخته می‌شود .(Janet and Laurie, 2004:284)
۱-۷-۲-۶-۲-۱- جنگ اطلاعاتی
جنگ اطلاعاتی، مفهومی نزدیک با تروریسم سایبری دارد؛ اما در برخی ارکان تشکیل دهندۀ این بزه تفاوت‌هایی وجود دارد که می‌توان تفاوت آن را با تروریسم سایبری روشن نمود. در تعریف جنگ اطلاعاتی آمده است: اقدامات لازم جهت حفظ یکپارچگی سامانه‌های اطلاعاتی خودی در مقابل بهره‌برداری، آلوده شدن و تخریب و از طرف دیگر تلاش برای بهره‌برداری، آلوده کردن و همچنین تخریب سامانه‌های اطلاعاتی دشمن و انجام پردازش‌های لازم جهت به دست آوردن برتری اطلاعاتی در مواقع اعمال فشار است (رنجبر و همکاران، ۱۳۸۶: ۲۶). تقسیم بندی‌های متفاوتی از جنگ اطلاعاتی ارائه شده که بیشتر در ابعاد نظامی به مسئله پرداخته‌اند؛ از جمله یکی از متخصصین این امر به نام لیبسکی، با تأکید بر واژه‌شناسی نظامی، جنگ اطلاعاتی را به هفت گونه تقسیم کرده است: «نبرد فرماندهی و کنترل، جنگ جاسوسی، جنگ الکترونیکی، جنگ روانی، نبرد نفوذیاب‌ها، جنگ اطلاعاتی اقتصادی و جنگ سایبر» (Kenneth&Boulton, 2006: 77) آن چه در جنگ‌های اطلاعاتی از اهمیت زیادی برخوردار است، برتری اطلاعاتی است و سعی می‌شود با تهاجم اطلاعاتی به فرآیندهای اطلاعاتی دشمن و خرابکاری در آن‌ها، دسترسی به نیروهای اطلاعاتی خودی محروم شود. به طور کلی قابلیت‌های جنگ اطلاعاتی از نقطه نظر دفاعی به پنج گروه تقسیم شده است: عملیات روانی، فریبکاری نظامی، جنگ جاسوسی، عملیات شبکۀ کامپیوتری و جنگ الکترونیکی (Cox, 2005: 886).
نکتۀ قابل توجه در تمایز تروریسم سایبری با جنگ اطلاعاتی، این است که نبرد سایبری عبارت است از این که جنگ اطلاعاتی فقط علیه داده‌های اطلاعاتی صورت می‌گیرد و تخریب سخت‌افزاری، مانند تروریسم سایبری در آن وجود ندارد، همچنین در نبرد اطلاعاتی، نیروهای نظامی دو کشور درگیر هستند، در صورتی که در تروریسم سایبری اشخاص و گروه‌های غیردولتی در دو طرف نبرد سایبری قرار دارند.
۱-۷-۲-۶-۲-۲- جنگ سایبری
اصطلاح جنگ سایبر^[۲۵] برای اولین بار توسط دکتر توماس رونا^[۲۶] در سال ۱۹۷۶ به کار گرفته شد. جنگ سایبر عبارت است از: اقداماتی که شامل استفاده از حملات سایبری به وسیلۀ کشورها یا گروه‌های برانگیخته سیاسی، که به منظور دستیابی به اهداف سیاسی انجام می‌شود (Andrew lewis, 2010: 1). جنگ سایبری را به سه گونه تقسیم بندی کرده‌اند، جنگ اطلاعاتی علیه داده‌های افراد، جنگ اطلاعاتی علیه داده‌های شرکت‌ها یا سازمان‌ها، جنگ اطلاعاتی جهانی که به منظور حمله علیه سیستم‌های حیاتی کشورها ارتکاب می‌یابد. “نمونه‌ای از جنگ‌های سایبری اخیر می‌توان به هک شدن تارنمای شرکت ارتباطاتی (SK) کره جنوبی، در ژوئیۀ‌ ۲۰۱۱ اشاره نمود که در طی آن، اطلاعات شمارۀ تلفن، پست‌های الکترونیک و آدرس منزل ۳۵ میلیون نفر دزدیده شد. همچنین در اکتبر ۲۰۱۱، دولت آمریکا پذیرفت که کنترل هواپیمای جاسوسی خود را در یک حملۀ سایبری از سوی ایران از دست داده است.  در سال ۲۰۱۲ هم، اطلاعات کمیسیون دوجانبۀ‌ اقتصادی، بین چین و آمریکا توسط نفوذگران هندی، هک شد که در طی آن، دسترسی به اطلاعاتی، شامل تبادلات پست‌های الکترونیک بین اعضای کمیسیون دوجانبه بوده است” (www.gerdab.ir, retrieved at: 31/5/1391)
۱-۷-۲-۶-۲-۳- جاسوسی سایبری
جاسوسی سایبری، تابع روش‌های سنتی جاسوسی، یعنی شناسایی اطلاعات مورد نیاز که به طور معمول، اطلاعات مهم حکومتی، نظامی یا بازرگانی هستند، دسترسی یا جمع آوری اطلاعات و افشاء یا در دسترس قرار دادن اطلاعات به اشخاص غیرمجاز، به طور معمول با انگیزه‌های سیاسی، اقتصادی، نسبت به داده‌های محرمانه در حال انتقال یا ذخیره شده در سیستم‌های رایانه‌ای و مخابراتی انجام می‌شود (ماه پیشانیان، ۱۳۹۰: ۱۰۲). جاسوسی رایانه‌ای یا سایبری یکی از مراحل اولیه و ضروری تروریسم سایبری برای مرتکبان آن است، با این توضیح که اشخاص تروریست از جمله نفوذگران، برای طرح‌ریزی حملات سایبری نیازمند اطلاعات مربوط به زیرساخت‌های حیاتی یا اطلاعاتی هستند تا با بهره گرفتن از اطلاعات کسب شده و نحوۀ پیکربندی سیستم‌ها، به عملیات‌های غیرقانونی علیه داده‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای و مخابراتی اقدام کنند.
۱-۷-۲-۶-۲-۴- خرابکاری سایبری
خرابکاری رایانه‌ای،^[۲۷] عبارت است از: عملیات‌های اخلال‌گرانه و تخریبی در داده‌ها یا برنامۀ سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی دولتی، با افعالی از قبیل: تغییر، محو کردن، متوقف ساختن، انتقال دادن و امثال آن، با اهدافی معمولاً سیاسی یا اقتصادی (عالی پور، ۱۳۹۰: ۲۱۶). با مطالعۀ رفتار تروریست‌های سایبری، می‌توان گفت که رکن رکین تروریسم سایبری در فعلیت بخشیدن به مقاصد تروریست‌های سایبری، استفاده از خرابکاری رایانه‌ای و جاسوسی در عملیات‌های تروریستی است، زیرا خرابکاری، دسته‌ای از اعمال غیرقانونی علیه سیستم‌ها و تجهیزات مخابراتی را شامل می‌شود که هم داده را در بر می‌گیرد و هم تجهیزات فیزیکی (سخت افزار) مربوطه را شامل می‌شود. جاسوسی نیز مهم‌ترین بخش در پیاده‌کردن حملات سایبری است. آن چه در درجۀ اول، تروریست‌های سایبری به آن نیاز دارند، اطلاعات در خصوص تجهیزات رایانه‌ای و مخابراتی و همچنین نفوذ در آن‌ها و دسترسی به داده‌های حساس است.

دولت در جهت تقویت تشکل‌های مدنی در عرصه اقتصادی حرکت کرد. اتاق‌های بازرگانی تهران و شهرستان‌ها فعال شد و با اتاق‌های بازرگانی کشورهای دیگر به توسعه روابط پرداخت. همزمان با برگذاری انتخابات در اتاق بازرگانی طیف جدیدی از فعالان اقتصادی امور اتاق را به دست گرفتند که از حمایت بیشتر اعضای اتاق برخوردار بودند. در همین راستا کنفدراسیون صنایع ایران تشکیل شد. ارتباط میان فعالان اقتصادی با رسانه‌ها و تشکل‌های اقتصادی رونق گرفت. ارتباطات خارجی و رفت آمد فعالان اقتصادی کشورهای دیگر به شدت افزایش یافت. با وجود این هنوز اتاق به عنوان نماینده اصلی بخش خصوصی مطرح نبود . و بسیاری از اعضا از حقوق و وظایف خود آگاه نبودند.
در این چارچوب دولت همزمان منافع سرمایه‌داری تجاری، طبقات پایین و مصرف‌کنندگان و سرمایه‌داری صنعتی را در نظر می‌گرفت. به عبارت دیگر دولت سعی در کارگردانی نیروهای اجتماعی و نهادینه نمودن تعاملات اجتماعی در چارچوب جامعه مدنی را داشت. در این دوره سعی دولت در هماهنگ کردن سیاست‌های کلان با توسعه توان تولید کشور بود. مجلس ششم با وجود اشتباهاتی فاحش در عرصه سیاسی چون قانون مطبوعات و از اکثریت انداختن مجلس در زمینه اقتصادی یک از پرکارترین مجالس بود. نظارت نهادی در این دوره تقویت شد و رویه قانونگذاری به میزان زیادی اصلاح شد به گونه‌ای که کمیسیون‌های مختلف به میزان زیادی از نظرات مشورتی فعالان اقتصادی، اندیشمندان و روزنامه‌نگاران و مدیران اقتصادی در تهیه و تصویب قانون استفاده می‌کردند.
قانون سرمایه‌گذاری خارجی در این دوره به تصویب رسید. قانون مالیات در راستای کمک به صنعت اصلاح شد. این درحالی بود که قانون مالیات یکی از عوامل اصلی گسترش اقتصاد زیرزمینی بود، دولت در گام نخست در جهت کاهش بدهی‌های خارجی گام برداشت و صندوق ذخیره ارزی را ایجاد کرد. صندوق ذخیره ارزی برای جلوگیری از آسیب‌های ناشی از تکانه‌های نفتی و سرمایه‌گذاری دلارهای نفتی در راستای توسعه پایدار و تقویت بخش خصوصی بود. عملکرد صندوق به صورت نسبی قابل قبولی داشت.

آزادسازی مالی و آزاد گذاشتن دست بانک‌ها در سیاست‌گذاری، انتشار اوراق قرضه برای جمع‌ آوری نقدینگی موجود در جامعه، تأمین منابع لازم برای توسعه منابع نفت و گاز، تبدیل موانع غیرتعرفه‌ای به موانع تعرفه‌ای و مقررات زدایی از تجارت خارجی از دیگر قوانین مصوب در راستای کمک به صنعت بود. در این دوره صنایع پتروشیمی، فولاد و سیمان گسترش پیدا کرد و میزان تولید این محصولات افزایش یافت. صنایع خودرو سازی با کمک شرکت‌های خارجی فرانسوی، آلمانی و کره‌ای توسعه زیادی یافت و میزان تولید آن به یک میلیون دستگاه رسید.
در همین دوران انحصار در بازار خودرو و شکستن این انحصار و افزایش توان رقابت و همچنین فشار سرمایه‌داری تجاری باعث شد تا دولت درصدد کاهش تعرفه واردات خودرو برآید. این امر اعتراض صنایع خودرو سازی را به دنبال داشت، که سعی می‌کردند خود امتیاز واردات خودرو را خود بر عهده بگیرد. رقابت میان سرمایه‌داری تجاری و سرمایه‌داری صنعتی دولتی و خصوصی در زمینه تولید فولاد نیز وجود داشت و صنایع فولاد داخلی تحت فشار محصولات وارداتی قرار داشت. اقدام دولت در آزادسازی قمت فروش محصولات پتروشیمی رانت گسترده‌ای که در زمینه نصیب سرمایه‌داری تجاری وابسته می‌شد از بین برد و زمینه سرمایه‌گذاری در این صنایع را فراهم آورد. این صنعت تولید ۳۰میلیون تن محصولات پتروشیمی را هدف‌گذاری کرد، که البته تحقق نیافت. دولت تسهیلات بانکی زیادی را در اختیار صنایع قرار داد و ذخایر صندوق ذخیره ارزی نیز در این راستا به کار گرفته شد. بسیاری از بدهی‌های معوقه صنعت استمهال شد. سرمایه‌گذاری خارجی در فولاد، خودروسازی، پتروشیمی و انرژی رشد پیدا کرد.
بر اساس اعلام نظر مؤسسات معتبر بین‌المللی شاخص توسعه صنعتی ایران در این دوره نسبت به دوره قبل بهبود یافته بود. ایران در زمینه‌های دیگر چون جذب سرمایه‌گذاری خارجی، شاخص آزادی اقتصادی و ریسک‌پذیری نیز وضعیت مطلوب‌تری را نسبت به دوره قبل پیدا کرد ولی مقایسه شاخص‌های اقتصادی ایران با کشورهای دیگر نشان می‌داد که این شاخص‌ها متناسب با ظرفیت اقتصادی ایران نیست و این کشور در این زمینه نسبت به معیار‌های بین‌المللی و کشورهای هم ردیف خود در جهان در سطح نامناسب قرار دارد. دولت از سوی دیگر با اصلاح قوانین بورس، گسترش فضای فیزیکی و تغییر شیوه واگذاری از مزایده و مذاکره به واگذاری از طریق بورس زمینه کاهش فساد و افزایش واگذاری بنگاه‌های اقتصادی را فراهم آورد. دولت سعی کرد با اصلاح قوانین شفافیت و اطلاع‌رسانی بیشتری را در این زمینه ایجاد کند. ولی درآمدهای پیش‌بینی شده در این زمینه به‌طور کامل محقق نشد. خصوصی‌سازی همچنان زمین‌های برای سرمایه‌داری تجاری وابسته بود تا به سوداگری در این عرصه بپردازد. با اصلاح شیوه واگذاری‌ها و توسعه سهام‌داران خرد در بورس زمینه توسعه طبقه متوسط اقتصادی را فراهم شد. با این وجود هنوز راه درازی برای ایجاد فرهنگ سهام‌داری در سطح جامعه وجود داشت، چرا که اکثر عمده سهام واگذار شده توسط نهادهای خیریه و شبه‌دولتی و شرکت‌های سرمایه‌گذاری بانک‌ها خرید و فروش می‌شد. به دلیل فقدان بخش خصوصی مستقل و موانع موجود بر سر راه بخش خصوصی این امر تداوم داشت. با وجود تلاش فراوان در جهت کاهش حجم دولت و تغییر روابط دولت و جامعه در این شانزده سال همچنان حجم و هزینه دولت رو به افزایش بود.
دولت برای ایجاد رقابت در عرصه سرمایه‌داری مالی مجوز تاسیس بانک‌های خصوصی را صادر کرد که در جذب نقدینگی و ارائه خدمات به مشتری موفق ولی در ارائه تسهیلات ارزان قیمت و هدایت این تسهیلات به سمت تولید کمتر موفق بودند. ضمن اینکه خود این بانک‌ها به بورس بازی زمین و مسکن دامن می‌زدند. بانک مرکزی تلاش گسترده‌ای را برای نظارت بر روی مؤسسات مالی اعتباری و صندوق‌های قرض‌الحسنه برای جلوگیری از تخلفات مالی و کنترل نقدینگی انجام داد ولی صندوق‌های قرض‌الحسنه به عنوان مؤسسات خیریه مردمی مورد حمایت سرمایه‌داری تجاری و روحانیون بودند و حاضر نبودند نظارت بانک مرکزی را بپذیرند. البته این صندوق‌ها کارکردهای اجتماعی و اقتصادی نیز داشتند ولی جوابگوی نیازهای رو به رشد نبودند.
در این دوره حجم قاچاق و اقتصاد زیرزمینی نسبت به دوره قبل کاهش پیدا کرد، ولی مناطق آزاد تجاری و اقتصادی در جذب سرمایه چندان موفق نبودند. کاهش قاچاق و اقتصاد زیرزمینی به مدد همکاری مطبوعات و تلاش مجلس ششم و دولت برای نظارت بر اسکله‌های غیرقانونی و شفاف شدن فعالیت نهادها و مؤسسات شبه‌دولتی بود. قانون مبارزه با قاچاق کالا در این دوره اصلاح شد. بخش سرمایه‌داری تجاری و خدمات در این دوره مورد حمله و انتقاد روشنفکران ملی و مذهبی بود که بخش عمده نابسامانی اقتصاد کشور را متوجه این طبقه می‌دانست. سرمایه‌داری تجاری در قالب خدمات در این دوره نیز رشد فوق‌العاده‌ای داشت.
تمام این مطالب حکایت از صورت‌بندی جدیدی در بین نیروهای اجتماعی داشت. این صورت‌بندی که با تنوع نیروهای اجتماعی جدید و شدت یافت رویارویی سیاسی همراه بود، تأثیرات خاص خود را در سیاست خارجی به جای گذاشت. در مرحله اول پس پیروزی اصلاح‌طلبان در انتخابات کشورهای اروپایی آمادگی خود را برای توسعه روابط با توجه به تحولات اجتماعی و سیاسی ایران اعلام کردند. تنش‌زدایی، گفتگوی تمدن‌ها، عزت حکمت و مصلحت اصول سیاست خارجی شد. با تغییر در ترکیب دست‌اندرکاران سیاست خارجی و در پیش گرفتن رویه‌های علمی روابط اقتصادی ایران با اروپا به شدت گسترش یافت و اروپاییان علاوه بر صنعت خودرو و فولاد در ذخایر انرژی ایران نیز سرمایه‌گذاری کردند. به عنوان مثال انگلستان یکی از کشورهایی بود که با شرکت در نمایشگاه بین‌المللی انرژی تهران علاقمندی خود را به حضور در منابع انرژی ایران اعلام نمود و بلافاصله شرکت‌های انگلیسی شل و بی پی در این زمینه دست به کار شدند. روابط سیاسی و اقتصادی و رفت آمد مقامات سیاسی و نخبگان و روشنفکران در این دوره قابل مقایسه با دوره قبل نبود.
روابط ایران با اعراب متأثر از روابط با غرب رو به توسعه نهاد رییس جمهور جدید گفتگوی تمدن‌ها و عزت و حکمت را به عنوان شاخص سیاست خارجی خود عنوان کرد. کشورهای همسایه نسبت به ایران احساس نزدیکی و اعتماد بیشتری پیدا کردند. جایگاه ایران در اوپک با توافق ایران و عربستان بر سر فرمول تعیین قیمت نفت تقویت شد. میان دو کشور قرارداد امنیتی امضا شد. عربستان از مواضع امارات در مقابل ایران حمایت نکرد. ایران عدم مخالفت خود را با توافق میان دولت مورد قبول مردم فلسطین با رژیم اشغال گر قدس اعلام کرد. روابط با مصر به صورت قابل قبولی در حال بهبودی بود
چینی‌ها روابط خود را در زمینه انرژی و صنعت با ایران توسعه دادند. نگرانی آنها از تنش در روابط با آمریکا بر سر ایران کاهش یافت. در عین حالی که بازار ایران فرصت مناسبی را برای فروش کالاهای چینی فراهم و تولیدات داخلی را با مشکل مواجه می‌کرد. رقابت و مخالف گروه‌های مذهبی متشکل از روحانیون، نظامیان و سرمایه‌داری تجاری و عدم سابقه استعماری و افزایش قدرت مانور سیاست خارجی ایران از دلایل توسعه روابط با چین بود. ولی در این زمینه نیز به دلیل شناخت و عقب‌ماندگی ساختار اقتصادی ایران این چین بود که منافع اقتصادی و سیاسی زیادی را نصیب خود می‌کرد.
تنش با آمریکا کاهش پیدا کرد و این کشور مخالفت کمتری را با سرمایه‌گذاری شرکت‌های غربی در منابع نفت گاز ایران از خود نشان داد. ولی همچنان مخالفت گروه‌های مذهبی و سنتی با نحوه برخورد با اروپا و آمریکا و مذاکرات هسته‌ای ادامه داشت. و نحوه برخورد با آمریکا همچنان مورد اختلاف گروه‌های مختلف سیاسی در ایران بود. بسیاری از روشنفکران مذهبی و غیرمذهبی ایران از سوی گروه‌ها و طبقات مذهبی به حرکت در جهت منافع آمریکا و خیانت به انقلاب متهم می‌شدند با وجود این آمریکا در جهت تحکیم موقعیت اصلاح‌طلبان و ایجاد زمینه برای تقویت تحولات اجتماعی در ایران سطح روابط اقتصادی را گسترش داد. مقامات آمریکایی نسبت به روابط گذشته دو کشور و به خصوص کودتای ۲۸ مرداد اظهار تأسف کردند.
در ابتدای دوره حکومت بوش پسر رسانه‌های آمریکایی تبلیغات وسیعی را برای تأثیر‌گذاری بر روی ایران و تشویق این کشور به تغییر رفتار به راه انداختند ولی رقابت و رویارویی گروه‌های داخلی و بدبینی این گروه‌ها به آمریکا مانع از تحولات در روابط دو کشور می‌شد. ایران برای اثبات حسن نیت خود بعد از ۱۱سپتامبر با آمریکا در افغانستان و عراق برای برقراری نظم و امنیت و در چارچوب مصوبات سازمان ملل و قطعنامه‌های شورای امنیت همکاری کرد. در این چارچوب ایران دشمن ایدئولوژیک خود یعنی طالبان را در افغانستان از پای درآورد. زمینه سرنگونی صدام را فراهم کرد ولی طرح محور شرارت از سوی آمریکا نشان داد که رویکرد سیاست خارجی ایران در مقابل آمریکا دستاوردهای لازم را به دنبال نداشته است. این امر فرصت لازم را برای گروه‌های مذهبی فراهم کرد تا سیاست خارجی دولت اصلاحات را مورد انتقاد شدید قرار دهند. آمریکا نحوه برخورد دستگاه‌های نظامی و امنیتی ایران که به گفته این کشور تحت نفوذ گروه‌های بنیاد‌گرا قرار داشت در عراق و افغانستان مورد انتقاد قرار می‌داد. روابط ایران و ترکیه بیشتر از گذشته گسترش یافت و مسایل مربوط به کردها حل و فصل گردید و دو کشور همکاری نزدیکی را در چارچوب اکو در پیش گرفتند.
روابط با روسیه متأثر از رویارویی با آمریکا و رقابت با اسرائیل در منطقه آسیای مرکزی و همچنین گسترش ناتو و ظهور طالبان و ترس روسیه از اسلام‌گرایی رو به گسترش بود ولی روابط در عرصه اقتصادی و هسته‌ای به دلیل تأخیر در راه‌اندازی طرح، سطح پایین تکنولوژی و بی‌اعتمادی به روسها مورد اعتراض روشنفکران مذهبی و غیرمذهبی قرار داشت. سنگینی نقش آمریکا در منطقه آسیای مرکزی و نقش و جایگاه گروه‌ها و طبقات سنتی در سیاست خارجی و ساختار قدرت ایران علاوه بر جلوگیری از توسعه خطوط انرژی رابطه با کشورهایی چون آذربایجان را با مشکل مواجه می‌ساخت. ایران در زمینه تأثیر‌گذاری بر ایجاد رژیم حقوقی دریای خزر ناکام ماند. در مجموع در این دوره تداوم رویکردهای امنیتی و ایدئولوژیک بدون در نظر گرفتن اهداف و منافع اقتصادی از سوی گروه‌ها و طبقات سنتی و توسعه روابط اقتصادی بدون راهبرد و برنامه مشخص و ارزیابی نتایج و تبعات آن از سوی گروه‌های جدید و ادغام شتاب‌زده در نظام بین‌الملل در تداوم بود، ضمن اینکه ساختار معیوب اقتصادی امکان و ظرفیت لازم برای پیشبرد اهداف و منافع اقتصادی و سیاسی را در حد مطلوب فراهم نمی‌کرد. اما حضور گسترده نیروهای اجتماعی در عرصه تصمیم گیری و تعامل و رقابت آنها تأثیر مثبت و تعیین‌کننده‌ای بر جایگاه جمهوری اسلامی در عرصه جهانی به جای گذاشت و پشتوانه قابل توجهی برای سیاست خارجی بود.
بنابراین با توجه به آنچه که درباره سیر تحولات اجتماعی و اقتصادی ایران گفته شد، گروه‌های اجتماعی هر کدام بیشتر از پیش سیاست خارجی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. در این راستا سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران متأثر از نیروهای سنتی یعنی روحانیون سنتی، سرمایه‌داری تجاری سنتی ، طبقه متوسط سنتی و بخشهایی از طبقات پایین با هویت مذهبی، گرایش ایدئولوژیک، امنیتی و آرمان‌گرا می‌یافت. از سوی دیگر تحت تأثیر فن‌سالاران، روشنفکران مذهبی و غیرمذهبی و بخش‌هایی از طبقات پایین که از وضعیت اقتصادی در رنج بودند، در جهت انطباق با نظام بین‌الملل و تأمین الزامات توسعه اقتصادی در حرکت بوده است. این فرایند به معنای بی‌توجهی هیچ کدام از این دو دسته نیروها به اهداف گروه دیگر نیست بلکه نشان از نوعی اولویت دارد. طبقات پایین و همچنین روستاییان و کشاورزان معمولاً از طریق گروه‌ها و طبقات هر دو دسته از نیروها بسیج می‌شدند. سرمایه‌داری تجاری وابسته به خاطر بی‌هویتی و منافع اقتصادی معمولاً از بی‌ثباتی در عرصه داخلی و خارجی سود برده است و سرمایه‌داری صنعتی دولتی در بخشهایی از خود زمینه ساز تحول و در بخشهای دیگر به سرمایه‌داری تجاری و سرمایه‌داری تجاری وابسته نزدیک می‌شود. نحوه تعامل این دو دسته از نیروها به صورت سازمان‌یافته و مسالمت‌آمیز و توأم با اقناع یکدیگر و در چارچوب فرهنگ اسلامی و بومی ضرورت ایجاد اعتبار و تحکیم و توسعه ساختار اقتصادی و اجتماعی داخل و ایجاد ظرفیت برای سیاست خارجی قدرتمند است. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران متأثر از تعامل نیروهای اجتماعی هزینه‌هایی را متحمل شده ولی در مجموع در جهت تکامل گام برداشته است.
منابع و ماخذ
کتابها
آبراهامیان یرواند، ترابی فارسانی سهیلا، تهران، شیرازه، زمستان ۱۳۷۸
آرون، ریمون، مراحل اساسی در جامعه‌شناسی، ترجمه: باقر پرهام، ج۲، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۶۳
ابریشمی، سید محمد علی، استاندارهای جهانی و صادرات کشور، مجموعه مقالات یازدهمین کنفرانس سالانه سیاست‌های پولی و مالی، تهران مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی، اردیبهشت ۱۳۸۰
ابریشمی، سید محمد علی، استاندارهای جهانی و صادرات کشور، مجموعه مقالات یازدهمین کنفرانس سالانه سیاست‌های پولی و مالی، تهران مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی، اردیبهشت ۱۳۸۰
احتشامی انوشیروان، سیاست ایران در دوران سازندگی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸
احمدی‌‌امویی بهمن، اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، گام نو، ۱۳۸۲
اخوان‌زنجانی، داریوش، جهانی شدن و سیاست خارجی، تهران، انتشارات مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۸۱
ادیب، محمد حسین، بحران‌های اقتصاد ایران، اصفهان، مؤلف، ۱۳۸۰، ص۱۴
ازغندی، علی‌رضا، پدیده جهانی و تنش‌زدایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از منظر صاحب‌نظران، مهدی ذاکریان، همشهری ۱۳۸۱
ازغندی، علی‌رضا، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، چاپ سوم، تهران، نشر قومس، ۱۳۸۴
استگیلیز، جوزف، جهانی شدن و مسایل آن، ترجمه: حسن گلریز، تهران، نشر نی، ۱۳۸۲
اسدی، هرمز، بازده سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های بخش کشاورزی مطالعه موردی، تحقیقات گندم آبی چمران. خلاصه مجموعه مقالات همایش کشاورزی و توسعه ملی، تهران، مؤسسه پژوهش‌های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی، ۱۳۸۲
اشرف احمد و بنوعزیزی علی، طبقات اجتماعی دولت و انقلاب در ایران، ترجمه: سهیلا ترابی‌فارسانی، تهران، نیلوفر، ۱۳۸۷، سیف احمد، استبداد، مسأله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران، تهران، رسانش، ۱۳۸۰
افروغ، عماد، چشم‌انداز نظری به تحلیل طبقاتی و توسعه، تهران، مؤسسه فرهنگ و دانش، ۱۳۷۹،
‌الحسینی محمد صادق، خاتمی پدیده، ترجمه محمدرسول دریایی، تهران، خانه اندیشه جوان، ۱۳۷۸
امیری، امیرعلی، گامی در سازماندهی اقتصاد ایران امروز: آشنایی با اقتصاد حکومت اسلامی و بازار تحلیلی بر اقتصاد دولت خاتمی، نشر طاوس بهشت، ۱۳۷۹
امیری، جهاندار، اصلاح‌طلبان تجدیدنظرطلب و پدرخوانده‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب، ۱۳۸۶
امینی، آرمین، عضویت روسیه در ناتو و امنیت ایران، راهبرد، شماره ۳۱، بهار ۱۳۸۳
ایزی، محسن، بررسی شاخص رقابت‌پذیری صنعتی ایران، تهران، مؤسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد، ۱۳۸۲
باتا مور، جامعه‌شناسی سیاسی، کیهان، چاپ دوم، زمستان، ۱۳۸۶
باربر جیمز و اسمیت مایکل، ماهیت سیاست خارجی در دنیای وابستگی متقابل کشورها، ترجمه: حسین سیف‌زاده، تهران، قومس،
براتی، محمدعلی، بررسی شاخص‌های بی‌ثباتی و آسیب‌پذیری در اقتصاد ایران (یک رویکرد تجربی)، تهران، مؤسسه تدبیر اقتصاد، چاپ نخست، ۱۳۸۷
براتی محمدعلی، بی‌ثباتی اقتصادی، تهران مؤسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد، ۱۳۸۲
برزین سعید، جناح‌های سیاسی در ایران، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷
برینتون کرین، کالبد شکافی چهار انقلاب، ترجمه: حسن ثلاثی، تهران، نشر نو،
بشیریه حسین، اندیشه‌های مارکسیستی، جلد اول، تهران، نشر نی، ۱۳۸۵
بشیریه حسین، جامعه‌شناسی سیاسی، نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، نی، تهران، ۱۳۷۴
بشیریه حسین، دیباچه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران، نشر نگاه معاصر، ۱۳۸۱
بهکیش محمد مهدی، اقتصاد ایران در بستر جهانی شدن، تهران، نشر نی، ۱۳۸۱

¨ طبقات اجتماعی، شخصیتها و روابط بین آنها
در این قصه، صحبت از یک طبقهی اجتماعی، طبقهی مرفه و به اصطلاح طبقهی فرادست جامعه، است. نامادری ضدقهرمان اغلب قصههای عامیانه که تمام تلاشش را برای از بین بردن قهرمان به کار میبرد. در قصه از دو شغل دیگر در جامعه نام میبرد، حکیم و ملای مکتب که هر دو در ازای گرفتن مبلغی حاضر به همکاری با نامادری میشوند. این مطلب به وجود پدیدهی رشوهخواری در جامعه اشاره دارد.

¨ آداب و رسوم
________
¨ وضعیت اقتصادی و رابطه با قدرت وثروت
___________
■ عناصر روانشناسی
بر طبق گفته های یونگ در مورد مادر مثالی و تجلیات آن، مادر مثالی در صور مختلف متجلی می‌شود.
اهمّ این صور عبارتند از: مادر واقعی و مادر بزرگ، نامادری و مادرزن یا مادرشوهر و پس از آن هر زنی که خویشی و ارتباطی با او برقرار است. سایر مظاهر مادر به مفهوم مجازی آن، در چیزهایی متجلی میشوند که مبین غایت آرزوی ما برای نجات و رستگاری است؛ مانند فردوس، ملکوت خدا و … . بسیاری از چیزهایی که احساس فداکاری و حرمتگزاری را برمیانگیزند، میتوان از مظاهر مادر به شمار آید؛ مثل دانشگاه، شهر، آسمان، زمین، جنگل و … بسیاری از حیوانات مانند گاو، خرگوش صحرایی و به طور کلی حیوانات مفید هم به این فهرست اضافه میشوند. همهی این مظاهر ممکن است دارای معنایی مثبت و مطلوب، یا معنایی منفی و اهریمنی باشند (یونگ،۱۳۹۰: ۲۲-۲۳).
نامادری بدجنس در این قصه وجه شر و اهریمنی مادر مثالی و اسب وجه مثبت این صورت است. قهرمان قصه، ارتباطش با اسب را جایگزین ارتباطش با مادری که مرده، کرده است و نگرانیهای اسب در مورد قهرمان، نگرانیها و شفقت مادرانه نسبت به قهرمان است.
■ باورهای عامیانه و خرافی
____________
■ سایرعناصر
________
۳-۵۰- اسب ابر و باد
* خلاصهی قصه
در روزگاران پیش، پادشاه دیوها یک رخش داشت. روزی موقع زاییدن رخش، پسر پادشاه، کره‌ی رخش را گرفت و با خود برد. مدتی گذشت و مادر شاهزاده مرد. پادشاه زن دیگری گرفت. زن پادشاه به رخش پسر حسادت میکرد و با کمک دعانویس میخواست، پسر را بکشد و رخش را تصاحب کند. رخش به پسر خبر داد. این بار زن پادشاه و دعانویس نقشهای کشیدند و می‌خواستند اسب را بکشند. پسر از پدرش اجازه گرفت، برای آخرین بار با زن پادشاه سوار اسب شوند. شاهزاده سوار اسب شد، زن پادشاه را هم پشت سر خود نشاند و از دیار دیوان به سوی زمین حرکت کرد و زن را روی زمین انداخت. زن افتاد و مرد. شاهزاده روی زمین، خود را به شکل زمینیها درآورد. رخش هم چند تار موی خود را به او داد تا موقع لزوم، به کمک شاهزاده بیاید. شاهزاده وارد باغی شد، آنجا با دختران پادشاه آشنا شد و عاشق دختر کوچک پادشاه شد. هفتهی بعد، دختران پادشاه با پرتاب سیبی همسر خود را انتخاب می‌کردند. دخترکوچک، شاهزادهی دیوها را انتخاب کرد. پادشاه از انتخاب دختر کوچکش ناراضی بود، به همین دلیل جشن عروسی کوچکی برایش گرفت. روزی دامادهای شاه به شکار رفتند. شاهزاده‌ی دیوها با کمک رخش شکار خوبی زد؛ اما آن دو داماد نتواستند چیزی شکار کنند. در راه شاهزادهی دیوها، شکارها را به دامادهای بزرگ شاه داد، به شرطی که داغ بر آنها بزند. شاه وقتی از ماجرا مطلع شد، آن دو داماد بزرگتر را از ارث محروم کرد و سلطنت خود را به شاهزادهی دیوها بخشید.
■ عناصر اساطیری
¨ شخصیتهای اساطیری
___________
¨ کنشهای اساطیری
-انتخاب همسر از سوی زنان
(رجوع شود به قصهی۱۲)
-رسیدن به پادشاهی از طریق دامادی پادشاه
(رجوع شود به قصهی۲۸)
¨ موجودات و پدیههای اساطیری
-دیو
(رجوع شود به قصهی۱۲)
-اسب
(رجوع شود به قصهی ۴۹)، علاوهبر آنچه در قصهی ۴۹ گفته شد، اسب در این قصه نقشی شبیه به سیمرغ دارد.
■ عناصر اجتماعی
¨ طبقات اجتماعی، شخصیتها و روابط بین آنها
این قصه، روایت آمیختهای از قصهی ۱۲و ۴۹ است. نقش فعال اسب، قدرت وی و دشمنی نامادری با پسر شبیه به قصهی۴۹ و عاشق شدن بر دختر پادشاه و ادامهی قصه شبیه به قصهی ۱۲ است. در قصهی ۱۲ راجع به دیو و محل زندگی آنها صحبت شد و دریافتیم که گاه محل زندگی دیوان را زیر زمین می‌دانند، هم‌چنین دریافتیم که این موجودات درواقع بومیان ایرانی هستند که ارتباطی با مهاجران آریایی نداشتند. در این قصه ازدواج شاهزاده دیوها با دختر پادشاه روی زمین، نشان از این دارد که نسلهای جوان بومیان ایرانی و مهاجران آریایی اختلافات پدران را کنار گذاشته و بین آنها پیوند و ازدواج صورت گرفته است. ضد قهرمان در این قصه نامادری و به نوعی دامادهای بزرگ پادشاه هستند که در نهایت هم به سزای اعمالشان میرسند. شخصیتهای دو داماد بزرگ پادشاه که به شکل شخصیتهای تنبل و منفعتطلب از آنها یاد شده، علاوهبر اینکه مؤید نوعی تنبلی و خوشگذرانی در طبقات مرفه است، بر استفاده از هوش و ذکاوت تأکید و کار و زرنگی را به عنوان بخشی از نیروی مردانگی معرفی میکند.
¨ آداب و رسوم
در گذشته که بردهداری مرسوم بوده، برای اینکه بردهها و غلامان خریداری شده از دیگر غلامان قابل تشخیص باشند، مهر ارباب بر بدن آنها زدهمیشد. این رسم با از بین رفتن برده‌داری هم اکنون به شکل داغ نهادن بر حیوانات باقی ماندهاست.
¨ وضعیت اقتصادی و رابطه با قدرت وثروت
____________
■ عناصر روانشناسی
رابطه اسب با شاهزادهی دیوها و وجود نامادری در قصه علاوهبر آنکه تداعیگر مادر مثالی و رابطه آن با قهرمان است (رجوع شود به قصهی ۴۹). البته این قصه را به گونهی دیگر هم میتوان تحلیل کرد و آن اینکه سفر شاهزادهی دیوها به روی زمین را درواقع سفر قهرمان به سوی کمال روانی دانست. این سفر با ازدواج شاهزاده با دختر پادشاه کامل میشود، یعنی فرد از مراحل آغازین سفر تکامل تدریجی مییابد و با پیوستن به ناخودآگاه فردی به کمال روانی میرسد و از آن طریق با ناخودآگاه جمعی (شاه) نیز ارتباط مییابد (رجوع شود به قصهی ۱۲و ۱۵).
■ باورهای عامیانه وخرافی
استفاده از دعانویس برای انجام کارها، از اعمال خرافی است که در میان مردم رواج داشته و اکنون نیز در میان عوام وجود دارد. در این قصه هم نامادری برای مقابله با پسر و به دست آوردن رخش از دعانویس کمک میگیرد.
■ سایر عناصر
________
۳-۵۱- استاد اصیب
* خلاصهی قصه
استاد نجاری به نام اصیب با مادرش زندگی میکرد، استاد اصیب از چوب بازیچه می‌ساخت و میفروخت. روزی پادشاه و وزیر که لباس مبدل پوشیدهبودند. از اصیب خواستند که گوسفندی از طلا برای آنان بسازد. هفتهی بعد، گوسفند حاضر بود. پادشاه از آن خیلی خوشش آمد. اصیب را به قصر برد و با او دوست شد. وزیر که از نزدیکی اصیب و پادشاه ناراحت بود، به اصیب تهمتی زد و باعث شد که اصیب را برستون رسوایی بنشانند. اصیب با کمک مادرش فرار کرد و در شهر دیگری نزد مرد ثروتمندی به کار مشغول شد. شاه با کمک رمالان و فالگیران متوجه شد که اصیب کجاست. روزی همهی ثروتمندان را جمع کرد و از آنها خواست یک بره به آن‌جا بیاورند، آنگاه به آنها دستور داد که تا یک سال بره را طوری نگه دارند که وزنش کم و زیاد نشود. بعد از یک سال فقط ارباب اصیب توانستهبود از عهدهی اینکار برآید. البته این کار را با راهنمایی اصیب انجام داده بود. شاه وقتی فهمید اصیب از همه عاقلتر است، او را به قصر آورد و به پسرش احمد گفت که با اصیب دوستی کند. روزی احمد و اصیب به شکار رفتهبودند. احمد به دنبال یک غزال به چشمهای رسید که دختر زیبایی در آنجا بود. احمد نشانی دختر را پرسید و خود از شدت عشق بیهوش شد. اصیب وقتی از ماجرا مطلع شد با احمد به مصر، سرزمین دختر، رفتند و با ترفندی دختر را به ازدواج احمد درآوردند. اصیب هم با خواهر احمد ازدواج کرد.
■ عناصر اساطیری
¨ شخصیتهای اساطیری
____________
¨ کنشهای اساطیری
-سفر کردن
قهرمان قصه گاه سفری را به منظور خاص و غالبا برای ازدواج با شاهزاده خانمی، آغاز میکند. «قهرمان سفری طولانی را آغاز میکند که طی آن باید وظایف سنگینی را به انجام برساند. جنگ با غولها، حل کردن معماهای بیپاسخ و چیرگی بر موانع غیر قابل عبور برای نجات مملکت و شاید ازدواج با شاهزاده خانم» (گورین و همکاران،۱۳۷۰: ۱۷۹). در این قصه قهرمان اصیب است؛ اما احمد به عنوان شاهزاده عاشق دختری از سرزمین مصر میشود. احمد با اصیب راهی دیار مصر میشوند تا دختر را به دست آورند، در آنجا احمد با راهنماییهای اصیب به مطلوب خود دست مییابد.
-عاشق شدن
(رجوع شود به قصهی ۸)
¨ موجودات و پدیده های اساطیری
-غار
غار یکی از مکانهای اسطورهای است که کارکردهای متفاوت دارد. یکی از آنها، ایجاد مکان امن برای قهرمان قصهها است (رجوع شود به قصهی۴۴)، در این قصه غار محلی برای پنهان کردن وسایل و اسبهای احمد و اصیب قرار میگیرد.

 

 

X2
P
A
B
R
S
Q
A
X1
B
منحنی ۲-۱
امتیاز عمده روش اندازه گیری به روش فارل این است که مستقل از واحد اندازه گیری است، یعنی تغییر در واحدهای اندازه گیری، میزان اندازه کارایی را تغییر نمی دهد. در مطالعات و تحقیقات تجربی، کارایی فنی کمتر از کارایی تخصیصی مورد ارزیابی قرار می گیرد زیرا در کارایی فنی به اطلاعات قیمتی در مورد عوامل تولید و محصول که عموما غیرقابل دسترسی یا غیرقابل اتکا است نیاز می باشد.
البته از اواخر دهه ۱۹۷۰ سه روش اساسی اندازه گیری کارایی روش مرز تصادفی ^[۱۷]SFA ، روش تحلیل داده ها ^[۱۸]DEA و روش توزیع آزاد ^[۱۹] DFAمعرفی شدند، کارایی فنی در مطالعات تجربی کمتر مورد استفاده قرارمی گیرد. این سه روش از نظر روشهایی که تابع تولید یا تابع هم مقداری تولید را برآورد می نماید متفاوت هستند بدین معنا فردی که روش DEA را بکار می برد عبارت اندازه گیری کارایی را مورد استفاده قرار می دهد ولی یک متخصص اقتصاد سنجی با بهره گرفتن از تجزیه و تحلیل SFA ، عبارت تخمین کارایی را مورد اشاره قرار می دهد . کارایی را برحسب زمینه ای که در آن اندازه گیری می شود نیز می توان به سه دسته تقسیم نمود این سه دسته عبارتند از کارایی درآمد ، کارایی هزینه و کارایی سود .
۲-۴-۳-۱- کارایی درآمد
نسبت درآمد تحقق یافته، به بیشترین درآمد بدست آمده از مجموعه ای از محصولات مشابه را کارایی درآمد می گویند. اگر دو واحد اقتصادی با هزینه های یکسان و مجموعه ای از عوامل تولید و محصولات مشابه داشته باشیم ، آن واحد که درآمد بالاتری کسب کند به علت کیفیت بهتر تولید یا سیاست بازاریابی موثرتر ،کارایی درآمد بیشتری دارد.
۲-۴-۳-۲- کارایی هزینه
کارایی هزینه معیاری ارائه می دهد که چگونگی نزدیکی هزینه های یک بنگاه به هزینه های بنگاه نمونه ای که همان محصول را تحت همان شرایط تولید می نماید بیان می کند. این الگو از یک تابع هزینه مشتق می شود که در آن هزینه های متغیر تابعی از قیمت داده ها یا مقدار محصولات ، هزینه های ثابت ، فاکتورهای محیطی و خطای تصادفی می باشد. انحراف از این حداقل ، ناکارایی هزینه را مشخص می کند. برآورد کارایی هزینه بر مبنای ارزش هزینه مشاهده شده از هر واحد اقتصادی نسبت به بهترین واحد آزمون شده است ( مارس و همکاران ، ۱۹۹۹ ص ۷).
۲-۴-۳-۳- کارایی سود
کارایی سود از ترکیب کارایی درآمد و کارایی هزینه بدست می آید. کارایی سود نسبت سود محقق شده از ترکیب معینی از منابع و محصولات نسبت به حداکثر سود بدست آمده بوسیله ترکیب منابع و محصولات همانند آن است.
۲-۴-۴- شیوه های اندازه گیری کارایی
مشکل اصلی در اندازه گیری کارایی ( ناکارایی) جداکردن آن از عوامل خطا است. روش مرز تصادفی SFA ، روش توزیع آزاد DFA و روش تحلیل پوششی داده ها DEA بر مبنای فرضیات متفاوتی بنا شده است و بنابراین ممکن است به نتایج کاملا متفاوتی نیز برسد . تفاوت اصلی بین روش های گوناگون ، بر مبنای روش انتخاب شده برای تجزیه باقیمانده بین جمله اخلال تصادفی و عبارت کارایی است. از زاویه دیگر تفاوت این روشها در فرضیات توزیعی ( نوع توزیع) برای عبارت باقیمانده است. در ادامه بطور خلاصه این روشها توضیح داده خواهد شد.

۲-۴-۴-۱- روش مرز تصادفی SFA^[20]
این روش در ابتدا توسط لول^[۲۱] و اشمیت ^[۲۲] ( ۱۹۷۷) و سپس توسط میزن ^[۲۳] و ون دربروک^[۲۴] ( ۱۹۷۷) ارائه شد و در مدل اولیه فرض می کند که تمام هزینه ها از هزینه بهینه به علت خطای تصادفی Vi و عبارت ناکارایی Ui منحرف می شوند و از آنجا که عبارت ناکارایی نمی تواند بزرگتر از یک باشد باید مقادیر مثبت یک طرفه را بخود بگیرد لذا فرض می شود که عبارت ناکارایی از توزیع های یک طرفه مانند نرمال ناقص، نیمه نرمال ، نرمال کوتاه ، گاما ، نمایی پیروی می کند و فرض می شود که نوسانات خطا V دارای توزیع نرمال متقارن با میانگین صفر و واریانس ۲σ می باشد و به صورت دو طرفه توزیع شده است.
۲-۴-۴-۲- روش توزیع آزاد DFA^[25]
وقتی از داده های تابلویی استفاده می شود بعضی از فرضیات آن ممکن است کم شود . طبق روش اشمیت و سیکز (۱۹۸۴) در یک مجموعه داده های تابلویی با فرض اینکه ناکارایی در طول زمان ثابت باشد نیازی به ساختن هیچ فرضی درباره ناکارایی نیست. لذا این روش به عنوان روش توزیع آزاد شناخته می شود (آوریل ۲۰۰۱). این روش فرض می کند که انحراف از مرز به علت ناکارایی، در هر زمان ثابت است در حالیکه خطای تصادفی متغیر بوده و تمایل به میانگین خود یعنی صفر ندارد.
۲-۴-۴-۳- تحلیل پوششی داده ها DEA ^[۲۶]
این روش مبتنی بر یک سری بهینه سازی با بهره گرفتن از برنامه ریزی خطی می باشد و در مقابل روش های قبلی که روش های پارامتری بودنند ، یک روش ناپارامتری است. در DEA منحنی مرزی کارا با بهره گرفتن از یک سری نقاط که بوسیله برنامه ریزی خطی تعیین می شود ایجاد می گردد. برای تعیین نقاط می توان از فروض بازدهی ثابت و متغیر نسبت به مقیاس استفاده نمود. روش برنامه ریزی خطی ، پس از یک سری بهینه سازی مشخص می کند که آیا واحد تصمیم گیر مورد نظر روی خط کارایی قرار گرفته است و یا خارج از آن قرار دارد . بدین وسیله واحدهای کارا و ناکارا از یکدیگر تفکیک می شوند . از آنجا که این روش تمام داده ها را تحت پوشش قرار می دهد به تحلیل فراگیر داده ها معروف گردیده است. مزیت DEA این است که مرز کارایی به تنهایی برمبنای داده ها برآورد شده است و نیاز به مشخص نمودن نوع تابع و یا فرضیات توزیعی برای عبارت خطا و یا عبارت کارایی که ممکن است در عمل مناسب نباشد ، نمی باشد. چون مدل غیر احتمالی است جایی برای خطا وجود نخواهد داشت و همه انحراف ها از مرز ، ناکارایی شناخته می شوند که این موضوع می تواند باعث بزرگنمایی ناکارایی شود.
۲-۵- محصولات بانک
۲-۵-۱- تسهیلات
از دیدگاه قانون عملیات بانکی بدون ربا هر یک از طرق مختلف تامین مالی یا تضمین تعهدات واحدهای اقتصادی گونه ای از تسهیلات اعطایی محسوب می گردد بنابراین تسهیلات اعطایی را می توان یک یا ترکیبی از موارد ذیل دانست :

 

 

• تامین تمام یا قسمتی از هزینه های مالی (جاری و ثابت ) یک فعالیت اقتصادی .

 

 

 

• قبول تعهد یا تضمین آثار مالی تمام یا قسمتی از تعهدات مشتریان بانک . قبول تعهد یا تضمین آثار مالی تمام یا قسمتی از تعهدات مشتریان برخلاف تامین مستقیم مالی که در بسیاری موارد مستلزم خارج شدن وجوه نقد از صندوق بانک و به طور کلی تبدیل یک دارایی به دارایی دیگر می باشد ،در شرایط عادی هیچگونه اثر در داراییها یا بدهیهای بانک ایجاد نمی کند و صرفاً به عنوان حسابهای تعهدی ذیل ترازنامه منعکس می شوند ( هدایتی،۱۳۸۸، ص ۸۰) .

 

 

۲-۵-۱-۱- انواع تسهیلات
تسهیلات اعطایی را می توان از جهات مختلف مورد بررسی قرارداد برخی طبقه بندی های عمده به شرح ذیل می باشد :
۲-۵-۱-۱-۱- از نظر مدت
تسهیلات اعطایی از لحاظ مدت به سه گروه تقسیم می شوند کوتاه مدت ، میان مدت و بلندمدت

 

 

• کوتاه مدت : تسهیلات اعطایی کوتاه مدت به آن دسته تسهیلات بانکی اطلاق می گردد که حداکثر مدت استهلاک آن یکسال بوده و برای مقاصد مصرفی جبران هزینه های جاری و تامین سرمایه در گردش موسسات مختلف اقتصادی به کار می رود (همان منبع، ص ۸۰).

 

 

 

• میان مدت : این گونه تسهیلات اعطایی که مدت استهلاک آنها بیش از یکسال و کمتر از ۵ سال (متوسط ۳ سال ) است ، بیشتر به منظور تامین هزینه های ناشی از جایگزین کردن ماشین آلات و تجهیزات موسسات و یا تکمیل و توسعه طرحهای سرمایه گذاری کوچک مورد استفاده قرار می گیرد(همان منبع، ص ۸۰) .

 

 

 

• بلند مدت : تسهیلات اعطایی بلند مدت ، تسهیلاتی هستند که مدت استهلاک آنها معمولا بیش از ۵ سال بوده و به منظور تامین تمام یا قسمتی از هزینه و طرحهای سرمایه گذاری ثابت (عمدتاً تولیدی که به صورت ایجاد و تاسیس بنا می گردند ) به کار می رود(همان منبع، ص ۸۰) .

 

 

۲-۵-۱-۱-۲- از نظر مورد استفاده
الف- تامین نیازهای جاری : این دسته از تسهیلات برای تامین هزینه جاری یا سرمایه در گردش موسسات اقتصادی مورد استفاده قرار می گیرند و به دو نوع تقسیم می شوند :

 

 

• تامین مواد اولیه ، موجودی کالا

 

 

این نوع تسهیلات که عمدتاً برای تامین مواد اولیه لوازم یدکی و ابزار کار واحدهای تولیدی و یا تامین موجودی کالای ساخته شده واحدهای تجاری به کار می روند با توجه به ماهیتشان جنبه فیزیکی داشته و فاقد خاصیت نقدینگی و جریان وجوه می باشند (همان منبع، ص ۸۱).
نمونه این تسهیلات فروش اقساطی مواد اولیه لوازم یدکی و ابزار کار می باشد .

 

 

• تامین نقدینگی

 

 

 

 

۴-۳-۴- گام چهارم: تجزیه و تحلیل اثربخشی مدیریت دانش
در این مرحله طبق نتایج بدست آمده در گام‌های قبل باید _i D برای هر دانشکده محاسبه شود که در فصل سوم به فرمول آن اشاره شده است. همان­طور که مشاهده می­ شود جدول (۴-۲۰) شاخص مطلوبیت (D_i) برای هر دانشکده را نشان می­دهد. برای محاسبه شاخص مطلوبیت بر اساس سلسله مراتب مدل، از وزن­های نسبی بدست آمده از مقایسات زوجی دانشکده ­ها، فرایند­های چرخه دانش، شاخص­ های اثربخشی مدیریت دانش و وزن­های فرایند­های چرخه دانش از سوپر­ماتریس­های همگرا شده استفاده شد. از وزن­های بدست آمده، شاخص موزون کلی مدیریت دانش هر دانشکده محاسبه شد. با این کار هم دانشکده ­ها بر اساس فرایند­های چرخه دانش و اثربخشی مقایسه و رتبه ­بندی شدند.

در جدول(۴-۲۰)، مقادیر ستون دوم از جدول (۴-۲) وارد شدند که اهمیت نسبی شاخص ­ها روی سنجش اثربخشی مدیریت دانش را نشان می­ دهند. مقادیر ستون چهارم هم از مقایسات زوجی فرایند­های چرخه دانش در چهار بُعد بدست آمده­اند که از جدول (۴-۳) وارد شده ­اند. همچنین وزن­های بدست آمده از سوپرماتریس­های نهایی هر چهار بُعد در ستون پنجم آمده است. ستون­های ششم تا هشتم هم بردار اولویت­هایی هستند که در مرحله مقایسات زوجی دانشکده ­ها از جدول­های (۴-۴) تا (۴-۷) وارد شده ­اند. در نهایت هم سه ستون نهایی مقادیر وزن­های دانشکده ­ها را نشان می­ دهند (). برای مثال مقدار (۰.۰۰۴۶۷) نشان­ دهندۀ خلق دانش دانشکده­ های علوم انسانی در بُعد مشتری است که از رابطه (۰.۴۹۴× ۰.۳۰۰×۰.۱۵۴×۰.۲۰۳) محاسبه می­ شود و مجموع این نتایج در ردیف نهایی جدول (۴-۱۹)آمده است. این نتایج نشان می­دهد که دانشکده­ های علوم پایه با امتیاز (۰.۰۹۰۱۳) بیشترین مقدار D_i را دارند و دانشکده های علوم انسانی و مهندسی در رتبه ­های بعدی قرارگرفته­اند.
.
جدول(۴-۲۰): محاسبه شاخص مطلوبیت برای سنجش اثربخشی مدیریت دانش

 

شاخص

P_j

فرایند

A_kj

B_kj

S_ikh

S_ikb

S_ike

Human

Basic

Engine

 

Science

Science

Science

 

CP

۰.۲۰۳۰۸

KC

۰.۱۵۴۸۷

۰.۳۰۰۸۱

۰.۴۹۴۰۳

۰.۳۰۱۲۹

۰.۲۰۴۶۸

۰.۰۰۴۶۷

۰.۰۰۲۸۵

۰.۰۰۱۹۴

 

۰.۲۰۳۰۸

KA

۰.۰۷۰۴۰

۰.۰۷۱۲۷

۰.۳۸۸۰۴

۰.۲۳۳۲۲

۰.۳۷۸۷۴

۰.۰۰۰۴۰